خانە کتاب كُردی
دیوان الوان‌الحال جرمغانی راهی بازار نشر شد.
دکتر هادی بیدکی
ابن غریب جرمغانی یکی از سرایندگان بومی شمال خراسان (استان خراسان شمالی) در قرن ۱۲ ه.ق. است که از لحاظ تاریخی، اواخر عهد صفویه، تمام دورۀ افشاریه و اوایل عصر زندیه را درک کرده و کلیات اشعاری از او به سه زبان کرمانجی، فارسی و ترکی باقی مانده که الوان-الحال نام دارد و اشعار آن در انواع ادبی و قالب‌های شعری متنوعی سروده شده است.
ابن غریب فعلاً کهن‌ترین شاعر شمال خراسان است که اشعار متعددی را به کرمانجی به نظم درآورده است. لازم به ذکر است که در هیچ‌کدام از تاریخ ادبیات‌های کُردی مانند آثار مارف خزنه‌دار، قانات کردو و علاءالدین سجادی، تاریخ ادبیات در ایران، اثر ذبیح‌الله صفا و تاریخ ادبیات ترکی، اثر سری‌لوند هیچ نام و نشانی از ابن غریب وجود ندارد و معرفی و انتشار کلیات این شاعر گمنام پیشینۀ ادبیات مکتوب کرمانجی در خراسان را یک قرن به عقب خواهد برد، درحالیکه تاکنون کهن ترین شاعر این منطقه جعفرقلی زنگلی، شاعر کرمانج عهد قاجاری معرفی شده است.
تاکنون از کلیات ابن غریب دو نسخۀ خطی شناسایی شده که یکی ناقص است و فقط ۱۴ ورق از آن باقی ماندە، اما نسخۀ دوم کامل‌تر است و ۱۸۹ ورق دارد و کار تصحیح بر اساس آن انجام شده است.
جلد اول کلیات او شامل منظومۀ کرمانجی شوق‌نامه، جلد دوم دربردارندۀ اشعار فارسی و جلد سوم مشتمل بر باقی اشعار کرمانجی است.
جلد اول این کلیات، یعنی شوق‌نامه از لحاظ ساختاری شامل یک مقدمۀ مفصل و علمی- استنادی است تا مخاطب بتواند از طریق آن، شاعر و آثار او را بهتر بشناسد. این منظومۀ مستقل ۶۹۱ بیت دارد که حدود ۲۰۰ بیت آن به فارسی و بقیه به کرمانجی است.
جلد دوم کلیات شامل مجموعه اشعار فارسی ابن غریب در ۱۳۹۰ بیت است، متشکّل از ۱۶۳ غزل در ۹۷۳ بیت، ۱۸ مخمّس در ۸۹ بند پنج مصراعی، ۹ رباعی در ۱۸ بیت، یک ترکیب‌بند در ۴۵ بیت، یک ترجیع‌بند در ۱۴ بیت، یک قطعه در ۵ بیت، یک مستزاد در ۱۰ بیت و دو مثنوی که اولی سراپا نام دارد و ۸۳ بیت در توصیف سر تا پای معشوق است؛ دومی عنوان ندارد و ۲۰ بیت است، اما آن را با توجه به موضوع و محتوا شکّیات نماز نامیده‌ایم.
جلد سوم کلیات شامل مجموعه اشعار کرمانجی ابن غریب در ۵۱۹ بیت است، مشتمل بر ۶۰ غزل در ۳۰۹ بیت، ۱۰ مخمّس در ۵۷ بند پنج مصراعی، یک مستزاد در ۱۰ بیت و یک مثنوی ساقینامه در ۵۸ بیت. از ۶۰ غزل این جلد، جز یک غزل نه بیتی، سه غزل هفت بیتی و یک غزل چهار بیتی، بقیه هر کدام ۵ بیت است.
هدف از تصحیح و إحیای کلیات ابن غریب این بود که مخاطبان آن منحصر به کرمانج زبانان خراسان نشود؛ بنابراین، هم ابیات کرمانجی را با رعایت امانتداری به فارسی برگرداندم و هم تمام متن کرمانجی را با الفبای مرسوم کردی- آرامی مجدداً بازنویسی کردم تا اینکه هم فارسی زبانان از محتوای این منظومه بهره‌مند گردند و هم کردهای دیگر مناطق ایران و خارج از آن.
همچنین، متن اشعار کرمانجی یک بار طبق الفبای نسخۀ اساس رونویسی و تصحیح شده، سپس، طبق شیوۀ سنت تصحیح، اختلافات دو نسخۀ اساس و بدل در بخشی جداگانه ثبت و ضبط شده است.
کلیات ابن غریب آینۀ نسبتاً کاملی از کاربرد قالب‌های متنوع شعری است و مهارت شاعر آنجایی است که توانسته شعر کرمانجی را در قالب‌های رایج شعر فارسی بگنجاند. او دربارۀ انواع ادبی شعری عصر خود نیز آگاهی داشته و به عنوان مثال، سه منظومۀ شوق‌نامه، ساقینامه و سراپا را در پیروی از شاعران ادبیات فارسی به شعر درآورده است.
شواهد متعددی در کلیات ابن غریب وجود دارد که همگی حاکی از دانش بالای اوست؛ موسیقی، نجوم، تاریخ، دین و مذهب، عرفان و تصوف از جمله موضوعات محوری مذکور در اشعار این شاعر است.
کلام آخر اینکه در حال حاضر با همکاری آقای برات قوی‌اندام تمام اشعار کرمانجی ابن غریب را به الفبای لاتینی کرمانجی برگردانده‌ایم و به زودی آن را همراه با توضیحات و مقدمۀ کافی در کردستان ترکیه به چاپ خواهیم رساند.
! هر نوع بازنشر این متن با ذکر منبع «سایت خانه کتاب کُردی” مجاز است.
