معرفی کتاب «جغرافیای تاریخی پالنگان»

معرفی کتاب «جغرافیای تاریخی پالنگان»

دکتر محمد باقر پیری

در مورد جغرافیای تاریخی پالنگان مطالب، مستقلی نوشته نشده است و تواریخ ملّی و محلی، هرکدام با اندک شناختی، اشارات موجز و کوتاه و گاه وارونه‌ای در این باره نگاشته‌اند، که خالی از اِشکال نیست و به علاوه، علاقه و انگیزه‌ی درونی و کمک به شناخت تاریخ با فرهنگ پالنگان و اینکه چراغی بر سر راه دانشجویان، جامعه دانشگاهی و علاقمندان به این خطه‌ی تاریخی و تاثیر گذار، روشن نموده باشم.

این پژوهش را به ترتیب از دوران نوسنگی و پایان زندگی غارنشینی و شروع زندگی یکجانشینی و کشاورزی که پالنگان نقشی بارز در آن داشته آغاز، و تا به دوره‌های تاریخی؛ قبایل و طوایف بومی قبل از از آمدنِ مادها، شکل گیری امپراطوری مادها و ساخت قلعه پالنگان در این زمان، حملات خانمانسوز آشوری‌ها به منطقه و حَکِ کتیبه تنگی‌ور در زمان پادشاهی سارگون دوّم آشوری‌، در نزدیکی پالنگان، قیام گئوماتای ماد در روستای گومه‌ته در منطقه کامیاران در دوره هخامنشیان، زمین‌گیر شدن سپاه اسکندر در دشتِ اسکندر، در نزدیکی تنگی‌ور، نگارشِ قباله‌های اشکانی در پالنگان، به عنوان قدیمی‌ترین اسناد مکتوب ایران و جایگاه پالنگان در دوره ساسانیان، تا آمدن سپاه اعراب و مقاومت این قلعه و سایر قلاع توابع آن، در برابر سپاهیان عرب و کشته شدن، عکاشه یکی از فرماندهان سپاه عبدالله بن عمر در کاشتر در نزدیکی پالنگان و خاموش شدن آتشکده‌های «پالنگان»، «بزوش»، «تنگی‌ور»، «طای» و… و استیلای اعراب و مسلمان در منطقه سلسله‌وار شرح داده؛ تا به دوره‌ی اسلامی و به قدرت رسیدن حُکام حَسَنویه کُرد که با حمایت مستقیم گوران‌های پالنگان به قدرت رسیدند و حکومت ملوک‌الطوایفی گوران میر ضیاءالدینی در پالنگان که با حمایت صفویان حکمرانی نمودند و شکل‌گیری حکومتِ اردلان‌ها در میان گوران‌های پالنگان و ارتقاء جایگاه و نقش پالنگان در زمان حکومرانی هلوخان اردلان، تا انتقال قدرت اردلانها از پالنگان به سنندج و تخریب قلعه‌ی پالنگان و افول نقش سیاسی-نظامی آن و ذکر مشاهیر و بزرگان پالنگان هرکدام بخش‌هایی از این پژوهش خواهند بود. نگارنده با روش کتابخانه‌ای و میدانی و انجام مصاحبه‌های لازم این موضوعات را سلسله‌وار شرح داده است.

رویکرد فزایندهای که امروز نسبت به نگارش و تدوین تاریخ‌های محلی و منطقه‌ای به وجود آمده است که در ذات خویش واجد محاسن بسیار است؛ از از جمله تدوین تاریخ محلی، توجه به بخش های مغفول جامعه و مردمان عادی را که معمولاً از طرف مورخان دَرباری و سفارشی به عمد نادیده گرفته شده است را برجسته و بازنمایی می نماید.

پالنگان به استناد اوراقِ بر جا مانده تاریخی(بنچاق هورامان) و شعر هُرمُزگان و کتیبه تنگی‌ور و وجود اُمرای گوران(کلهر و اردلان) در آن، دارای سوابق روشن و برجسته‌ای در تاریخ این سرزمین بوده که طی زمان با حفظ استقلال معیشتی و فرهنگی خود را مبارزه‌ی بی‌امان با تهاجم فرهنگی و فیزیکی بیگانگان دارای جایگاه ویژه‌ای در تاریخ کُردستان و ایران است.

سعی پژوهش بر آن است، در حد بضاعت، پژوهشی آکادمیک ارائه نماید که نگارنده طی سال‌های متمادی(بیش از ۲۵سال) اسناد و متون دست اولی را جمع آوری نموده که از آنها در این پژوهش برای اولین بار مورد استفاده قرار گرفته است از جمله متن انگلیسی مقاله گرانت فرام که ترجمه‌ی متن کتیبه تنگی‌ور توسط نگارنده در سال (۱۳۸۳ ه.ش) انجام و تفسیر شده است. همچنین دریافت کشکول شعر گورانی، عبدالمومن مردوخی که استاد انور سلطانی آن را در لندن به طبع رسانده بود.

در تدوین کتاب از ۱٥۰ منبع درجه اول و دهها مصاحبه و گزارش میدانی استفاده شده است.

فهرست مطالب

فصل اول: پیشینه تحقیق

فصل دوم: جغرافیای عمومی پالنگان

فصل سوم: پالنگان در دوره باستان

– سابقهٔ سکونت
– قلعه پالنگان
– پالنگان قبل از تشکیل امپراطوری ماد
– کتیبه تنگی ور ترجمه و شرح کامل سرزمین #کارالا و قیام علیه امپراطوری آشور
– پالنگان در دوره هخامنشیان
– قیام گئوماته ماد
– چگونگی آمدن یهودیان به کردستان
– لشکرکشی اسکندر به ایران و زمین گیر شدن او در دشت اسکندر
– پالنگان در دوره اشکانیان و ساسانیان
– بنچاق هورامان (شرح کامل اسناد و ترجمه آنها )
– شعر هرمزگان

فصل چهارم: دین در جغرافیای تاریخی پالنگان

– میترائیسم (آئین مهر پرستی)
– آئین زردشتی
– آئین یارسان

فصل پنجم: گوران ها و پالنگان

– ریشه تاریخی گورانها
– گوران و کلهر
– حسنویه
– شورش گورانهای بابونی
– جنگ حاکم گورانی دیوزناو با هورامان تخت
– امرای گوران (کلهر) در پالنگان
– جنگ گلباغی ها با محمدبیگ گوران و شکل گیری و حاکمیت گلباخی ها در بیلوار
– قیام گوران های پالنگان علیه صفویه
– انتقال اجباری گورانها از پالنگان به میان جاف جوانرود

فصل ششم: اردلانها و پالنگان

– ریشه تاریخی اردلانها
– آرامگاه هلاکو و پالنگان
– حکام هۆزی بان
– پالنگان از دوره مامون بیگ اول اردلان تا بساط بیگ اردلان
– حکمرانی تیمورخان و کشتار مردم #گوران و #کلهر در پالنگان
– حکمرانی هلوخان، اوج اقتدار پالنگان
– جنگ شاه عباس با هلوخان اردلان
– حکمرانی خان احمدخان
– جنگ خان احمدخان با موکری و بلباس
– کشتار سلاطین اورامان توسط خان احمدخان
– تصرف قلعه پالنگان توسط عثمانی
– کشتار ایزدیان توسط شاەصفی و خان احمدخان
– شورش خان احمدخان علیه شاه صفی
– ماجرای یوسف ئاسکه و زرین کلاه خانم صفوی
– انتقال مرکزیت قدرت اردلانها به سنندج
– تلاش ایل کلهر برای بازپس گیری پالنگان

فصل هفتم : انتقال قدرت اردلانها از پالنگان به سنندج

– پناه بردن علیقلی خان اردلان به پالنگان
– پناە بردن مردم سنندج به پالنگان در زمان خسروخان بزرگ
– حوادث بعد از قتل نادرشاه تا روی کار آمدن کریم خان زند و نقش پالنگان و بیلوار
– مشایخ مردوخی و پالنگان
– تقسیم بندی سیاسی – جغرافیایی پالنگان از قاجار تا پهلوی
– پالنگان و حوادث شهریور ۱۳۲۰
-همراهی بهمن بیگ در قیام ۱۳٤٦/٤۷

فصل هشتم: مشاهیر و بزرگان پالنگان

منابع و ماخذ
ضمائم و پیوست ها
فهرست اعلام

 هر نوع بازنشر این متن با ذکر منبع «سایت خانه کتاب کردی” مجاز است.