خانە کتاب كُردی
رێنڤیس و رێزمان؛ آموزش رسم‌الخط و دستورزبان کُردیِ کُرمانجی منتشر شد
کتاب «رێنڤیس و رێزمان؛ آموزش رسم‌الخط و دستورزبان کُردیِ کُرمانجی» با تألیف و ترجمه‌ی «برات قوی‌اندام» از سوی انتشارات «بیژن‌یورد» در استان خراسان شمالی منتشر شد.
برات قوی‌اندام
در عصر کنونی و با تغییرات در سبک زندگی، شیوه‌ی انتقال زبان از نسلی به نسل دیگر دستخوش دگرگونی شده و دیگر هیچ تضمینی برای مانایی و حفظ زبان به صورت سنتی وجود ندارد. این امر در مورد زبان‌هایی که به صورت سیستماتیک و گسترده در سیستم آموزشی، اداری و رسانه‌ای مورد استفاده نبوده و حیات آنها تاکنون بیشتر به صورت شفاهی و سنتی بوده است، بیشتر خود را نشان می‌دهد. از این روست که در دنیای امروزه هیچ زبانی از جمله زبان کُردی بدون نوشتن و کاربرد روزمره شانسی برای بقا و زنده‌ماندن ندارد. از سوی دیگر؛ هر زبانی وقتی از حوزه‌ی شفاهی و محاوره‌ای وارد حوزه‌ی نوشتاری شود، اولین چیزی که ضرورت پیدا می‌کند، راهی برای نوشتن یعنی الفبا و رسم‌الخط (رێنڤیس) و دستور و قواعد آن (رێزمان) است.
در زمینه‌ی زبان کُردی به صورت کلی، شاخه‌ی میانی آن یعنی کُردی سورانی وضعیت بهتری از لحاظ تکلم و خواندن و نوشتن دارد، که آنهم دلایل خاص خود را دارد. لیکن؛ به اذعان بسیاری از متخصصین و به گواه شواهد زیاد، وضعیت شاخه‌ی اصلی زبانِ کُردها یعنی کُرمانجی از لحاظ تکلم، نوشتن و خواندن و کاربرد آن در وضعیت مناسبی قرار ندارد و با این روند بیم آن می‌رود که در صورت عدم توجه به این شاخه‌ی اصیل از زبان کُردی با ده‌ها میلیون نفر گویشور بالقوه و بالفعل در آینده با خطرات بیشتری مواجه شود.
مکتوبات ادبی زبان کُردی طی قرن‌ها به دلیل قرار داشتن در حوزه‌ی تاثیر زبان فارسی و عربی عمدتاً با الفبا و رسم‌الخط این دو زبان نوشته شده است. از جمله می‌توانیم به آثار کلاسیک برجای.مانده از ادیبان و شعرای نامداری همچون احمد خانی، مَلایِ جزیری، فقیِ طَیران، سیاهپوش، ابن‌غریب و جعفرقلی زنگلی و … اشاره کنیم. در حوزه‌ی زبان کُردی کُرمانجی «جلادت علی بدرخان» برای اولین بار بیش از صد سال پیش و در اوایل قرن بیستم میلادی رسم‌الخط نوین و قاعده‌مند با الفبای لاتینی مشتمل بر ۳۱ حرف را برای این زبان بنیان نهاده و سال‌ها بعد به طور رسمی آن را در مجله‌ای به نام «هاوار» که اولین شماره‌ی آن در سال ۱۹۳۲ چاپ رسید، مورد استفاده قرار داد. هرچند که زبان کُردی در حوزه‌ی شوروی سابق یعنی در مناطقی از ارمنستان با الفبای موسوم به سیریلیک نیز نوشته می‌شده است. از سوی دیگر «توفیق وهبی» نیز با ایجاد برخی تغییرات در الفبای فارسی-عربی و اضافه‌نمودن برخی حروف جدید، الفبای دیگری را بنیان نهاد که تاکنون بیشتر برای شاخه‌های میانی و جنوبی کُردی و البته در برخی مناطق برای کُرمانجی نیز مورد استفاده قرار گرفته است.
امروزه بیش از هر زمانی نیاز به متون آموزشی جامع جهت یادگیری رسم‌الخط و قواعد کُردی کُرمانجی به عبارت دیگر زبان استاندارد و قاعده‌مند در میان گویشوران و کاربران اصلی و اصیل این زبان و همچنین سایر علاقه‌مندان به آن احساس می‌شود.
با توجه به نیاز روزافزون به کتابهای آموزشی در زمینه‌ی رسم‌الخط (رێنڤیس) و قواعد و دستورزبان (رێزمان) کُردی کُرمانجی و همچنین آشنایی مخاطب عام در ایران با حروف عربی-فارسی، تصمیم بر آن گرفته شد این کتاب آموزشی بر پایه‌ی قواعد کلی و معیار کُرمانجی که تاکنون در قالب چندین کتاب دستورزبان با رسم‌الخط لاتینی منتشر شده و در دسترس قرار گرفته است، لیکن بر اساس حروف عربی-فارسی یا همان الفبا و رسم‌الخط مرسومی که امروزه در حوزه‌ی کُردی میانی (سورانی) و شاخه‌های دیگر کُردی استفاده می‌شود، آماده شود.
بدیهی است که در زمینه‌ی کُرمانجی نیاز به نوشتن دستورزبان در سطح مبانی و اصول کلی تقریباً وجود ندارد؛ زیرا تاکنون چندین کتاب جامع دستورزبان- عمدتاً با رسم‌الخط لاتینی – نوشته شده‌اند و ضمن برخی تفاوت‌های جزئی آنها در شیوه.ی دسته‌بندی موضوعات و قواعد اصلی، تقریباً همه‌ی آنها همپوشانی دارند. آنچه لازم است برای مخاطب کُرمانجی در ایران که در حوزه‌ی کاربرد زبان فارسی قرار دارد، توضیح این قواعد به زبانی ساده و قابل فهم و با بهره‌گرفتن از مفاهیم موجود در زبان فارسی است تا مخاطب بتواند به راحتی آنها را متوجه شود؛ کاری که در این کتاب صورت گرفته است.
از سوی دیگر؛ کُردی کُرمانجی در ایران و از جمله در خراسان از همان قواعد کلی‌ای پیروی می‌کند که در زبان تمام کُرد‌های کُرمانجی‌گویِ دیگر یعنی در مناطقی از ترکیه، سوریه، عراق، ارمنستان، گرجستان، جمهوری آذربایجان، لبنان، روسیه، قزاقستان و سایر مناطق وجود دارد.
به عبارت دیگر کُرمانجی در خراسان و یا در شمال غرب ایران (مناطقی از استان آذربایجان غربی از ارومیه تا ماکو و سواحل رود ارس) و همچنین شمال ایران (استان گیلان) و به صورت جزئی در برخی مناطق دیگر از جمله خلخال، قزوین و استان تهران، تفاوت قابل توجهی با سایر مناطق ندارد و از لحاظ علمی و منطقی، چیزی به نام یک زبان مجزا از سایر مناطق، تصوری کاملاً اشتباه است؛ لیکن برخی تفاوت‌های آوایی و همچنین تغییراتی جزئی در ویژگی‌هایی مانند جنسیت واژه‌ها و همچنین خارج‌شدن برخی واژه‌ها از دایره‌ی کاربرد و برعکس؛ همچنین برخی ویژگی‌های دیگر به ویژه در کُرمانجی این مناطق و از جمله در خراسان وجود دارد که بخشی از آن به دلیل دوری جغرافیایی و عدم ارتباط با زبان مادر بوده و بخشی نیز به عنوان یک ویژگی در گویش هر منطقه محسوب می‌شود که از قبل وجود داشته است. بررسی شعرهای ابن‌غریب که حدوداً صدواندی سال بعد از کوچ بزرگ کُردها به خراسان، یعنی حدود ۲۵۰ الی ۳۰۰ سال قبل از این سروده و نوشته شده‌اند، به خوبی این مسأله را روشن می‌سازد. چنانچه برخی از ویژگی‌های آوایی در اشعار وی همچنان و بعد از گذشت دستکم دویست و پنجاه سال در کُرمانجی امروزی خراسان باقی مانده‌اند و البته برخی ویژگی‌ها نیز از آن زمان تاکنون دستخوش تغییر شده‌اند. در این زمینه ذکر این نکته ضروری است، وجود برخی تفاوت‌های در کُرمانجی برخی مناطق نسبت به زبان معیار و قواعد آن که در این کتاب بیشتر مورد بررسی قرار گرفته است امری کاملاً نرمال است. جالب اینجاست که؛ حتی در برخی شاخصه‌ها میزان تفاوت‌های کُرمانجی شفاهی خراسان نسبت به زبان معیار خیلی، کمتر از این تفاوت در سایر مناطق است و این نشان از حفظ اصالت زبان کُردی – کُرمانجی در خراسان دارد.
از این رو و با توجه به توضیحات مطرح‌شده در بالا، در بخش ابتدایی این کتاب برخی از تفاوت‌های عمدتاً آوایی موجود در زبان شفاهی و غیرنوشتاری از جمله تغییر آوایی در چند حرف که تاثیر قابل‌ملاحظه‌ی در شیوه‌ی تلفظ آنها دارد و گاهی تصور نوشتاری آنها را در میان مخاطب عام دشوار و ناممکن نموده است، در قالب چندین مطلب و به طور مفصل شرح داده شده‌اند، تا ابتدا مخاطب از این طریق با ویژگی‌های زبان شفاهی و دشواری‌ها و نقص‌های کاربرد آن در حوزه‌ی نوشتار آشنا شود. بعد از این آشنایی مقدماتی با زبان شفاهی، قواعد کلی زبان به صورت دسته‌بندی شده و در موضوعات مختلف ارائه شده‌اند.
در زمینه‌ی آماده‌سازی کتاب ذکر چند نکته ضروری است:
بخشی از مطالب این کتاب به صورت تألیفی و بخشی نیز به صورت ترجمه (عمدتاً غیرمستقیم و بعضاً مستقیم) از کتابهای موجود به زبان اصلی (کُردی) است. سعی شده است دسته‌بندی کلی و ترتیب قواعد بر اساس دسته‌بندی موجود در کتابهای موجود دستورزبان صورت بگیرد. در تشریح هر موضوعی سعی شده است به یک کتاب اکتفا نشده و تا حد امکان از تمام کتابهای موجود و مثال‌ها و توضیحات آنها بهره گرفته شود. از جمله نویسندگان دستورزبان و کتب مرتبط با آن که از آثار آنها بهره گرفته شده است، به ویژه سامی تان و باهوز باران، همچنین ابراهیم سیدو آیدوغان، باران رزگار، چَتین تاش و میکاییل بلبل می‌باشند. طبیعی است مطالعه صدها مقاله و نوشته‌ی فرعی در رابطه با زبان و قواعد آن در طی سالیان اخیر که لزوماً در کتابهای دستورزبان نوشته و گنجانده نشده‌اند و همچنین تجربه‌ی چندین ساله‌ی استفاده‌ی عملی و کاربردی نگارنده‌ی کتاب از هر دو رسم‌الخط موجود کُردی در حوزه‌های مختلف ترجمه، ویراستاری، دوبله‌ی فیلم و سریال، نمایشنامه، گویندگی و غیره نیز تاثیرگذار بوده است.
اولویت در این کتاب، آموزش و تشریح قواعد اصلی دستورزبان و در واقع آشنایی با زبان قاعده‌مند و نوشتاری است. لذا وجود برخی واژه‌های جدید نباید باعث شود مخاطب با آن احساس بیگانگی کند؛ چیزی که اهمیت بیشتری دارد قالب و روح زبان است که خوشبختانه تاکنون سالم باقی مانده است. چنانچه می‌دانیم در کُرمانجی خراسان صدها و هزاران واژه در طی زمان به فراموشی سپرده شده‌اند و یا واژه‌های جدیدی در طی زمان ایجاد شده‌اند و می‌شوند و به تناسب کاربرد و با گسترش ارتباطات از زبان مادر وارد می‌شوند. واژه‌ها و اصطلاحاتی که ممکن است در سایر مناطق موجود نباشند. زبان زنده، زاینده و پویاست و وقتی وارد حوزه‌ی کاربرد و نوشتار می‌شود، نیاز به واژه‌های جدید غیرقابل انکار است. عیناً همانند زبان فارسی که وقتی با صد سال قبل مقایسه می‌کنیم متوجه می‌شویم که درصد زیادی از واژه‌هایی که امروزه به کار می‌بریم، ایجاد شده‌اند و قبلا وجود خارجی نداشته‌اند. از این رو در این کتاب نه قرار است کُرمانجی را محدود و محصور در یک منطقه و گویش خاص قلمداد کنیم و نه به یکباره سیلی از واژه‌ها و اصطلاحات جدید به مخاطب عرضه کنیم.
با مطالعه‌ی این کتاب مخاطب محترم درخواهد یافت که آنچه ما به عنوان کُرمانجی می‌شناسیم، جزئی از کل و زبان مادر است و به تدریج با وسعت این دریای بیکران آشنا خواهد شد.
ذکر این نکته ضروری است؛ دستورزبان موضوعی بسیار وسیع و گسترده است و اگر بخواهیم تمام موضوعات و نکات و استثنائات موجود را بیاوریم، نیاز به صدها و هزاران صفحه است؛ به عنوان مثال در مباحث تخصصی زبان صدها صفحه می‌توان نوشت و باید نوشته شود و امیدوارم در آینده‌ای نزدیک این امر صورت بگیرد. لیکن آنچه در این مقطع برای ما حیاتی است، فراگیری قواعد اصلی و پایه‌ی زبان است تا از این طریق بتوانیم این زبان را در حوزه‌ی نوشتار و به صورت قاعده‌مند مورد استفاده قرار دهیم. بدیهی است با توجه به تشریح موضوعات کتاب به زبان فارسی، هر فردی با اندک آشنایی به زبان فارسی – چه گویشور اصیل کُرد باشد و چه فردی با زبانی غیر از کُردی می‌تواند به راحتی از مطالب کتاب استفاده نموده و به تدریج و با کمک سایر آموزش‌های جنبی کُرمانجی را فراگیرد.
با توجه به برخی اختلافات جزئی در دسته‌بندی موضوعات دستوری در کتابهای مختلف، طبیعی است که در این کتاب نیز مواردی دیده شود؛ از این رو قطعاً هیچ کاری در این زمینه و از جمله کتاب پیش رو کامل و خالی از اشکال نیست. از سوی دیگر ده‌ها مطلب جنبی و کاربردی در رابطه با قواعد و موضوعات دستوری زبان برای این کتاب تدارک دیده شده بود، لیکن با توجه به محدودیت حجم کتاب، به مبانی و اصول کلی دستورزبان اکتفا شده و در آینده اگر امکان آن باشد، سعی می‌کنیم در یک کتاب مجزا به آنها بپردازیم.
در پایان لازم است رسم ادب را به جای آورده و از تمام متخصصین، زحمتکشان و دوستان دور و نزدیک این حوزه که در این سالیان یا مستقیماً با آنها در ارتباط بوده‌ام و یا از دانش و تجربیات آن در زمینه‌های مختلف زبان بهره برده‌ام، سپاسگزاری کنم. همچنین سپاسگزاری می‌کنم از مدیریت محترم انتشارات «بیژن‌یورد» که در زمینه‌ی چاپ کتابهای به زبان کُردی و با موضوعات کُردی در خراسان اهتمام ویژه‌ای دارد.
برای دانلود نسخه کامل PDF معرفی کتاب بە کانال “خانهٔ کتاب كُردی” بپیوندید:
هر نوع بازنشر این متن با ذکر منبع «سایت خانه کتاب کردی” مجاز است.
