شورِ زندگی و ترنّم ترانه

خانه کتاب کُردی فروردین ۱۱, ۱۴۰۰ اخبار و رویدادها, بولتن مجلات, پیشنهاد تحریریه, تازەهای نشر, چندرسانه‌ای, کتابهای پیشنهادی, معرفی و نقد, نویسندگان و مترجمان نظری بدهید

شورِ زندگی و ترنّم ترانه

به‌بهانه‌ی انتشارِ چهار جلدِ اول از سلسله مجلداتِ “گەنجی سەربەمۆر” (گنجِ مُهروموم) با موضوعِ گردآوریِ “بَیت”های موکریان، به همّت احمد بَحری

کامران جوهری

شکّی نیست شناختِ زوایای فرهنگیِ موکریان، و متعاقباً کُردستان، بدون حضور بَیت‌، خوانش و غورِ در آن‌، دانشی ناقص‌الوجه خواهد بود.
“بَیْت” نوعی سروده‌ی بلندِ فولکلوریکِ برگرفته از زندگی و حوادثِ اجتماع‌ با درونمایه‌ی حماسی، غنایی و گاه آیینی است. ساختارِ بیت به ساختمانِ شعرِ نو پهلو می‌زند، با این تفاوتِ عمده که قدمتِ آن بسی بیش‌تر و ریشه دوانده در قلبِ تاریخ است. در ساختارِ فنّیِ آن نیز، به‌جز نقشِ قوافی، مهم‌ترین خصیصه هارمونیِ درونی و چینشِ کلمات است که نوای بیت را با خود پدید می‌آورد. بیت‌ها توسط بیت‌خوانانی عامی و جمله دارای صدایی دلنشین، با حالتی خاص و آهنگین، بدونِ حضور آلاتِ موسیقی روایت می‌شده‌اند. مأمنِ بیت بعد از سُرایش، سینه‌های این بیت‌خوانان بوده و همان‌ها به نسل‌‌های بعد از خودشان سپرده‌اند. به همین دلیل است که گاهی یک بیت دارای روایت‌های مختلفی از زبانِ افرادِ مختلف با محتوای نسبتاً یکسان است. بیت‌ها بسته به پارامترهایی از جمله اهمیّت و غنای موضوع، خاصّه جمعی بودنِ حظّ‌ِ شنیدنِ آن، از یک تا بیش از ده روایت‌ دارند. به‌طور نمونه از هر کدام از بیت‌های “خَج و سیامَند” و “سَیدَوان” در این مجموعه، سیزده روایت از بیت‌خوانانِ مختلف ذکر شده است. ریزتفاوت‌های این روایات بسترِ پژوهش‌های ادبی و فرهنگی را در این رابطه فراهم آورده، که تاکنون حیطه‌ای است کاملاً بِکر. دنیای بی‌ثباتِ ادبیات و فرهنگ در دهه‌های اخیر، واپسین تلإلوهای بیت‌خوانان را به غروب آمیخت.

کردستان سرزمینِ ملتی است که تمام بُرش‌های زندگی‌اش (از تولّد و پرورشِ کودک، کار و کارزار گرفته تا عشق و سرسپردگی و سرانجام مرگ و نیستی) با لحن و نوا عجین شده و این نواها بسته به جغرافیای این سرزمین و خُلق‌وخویِ مردمان‌اش قالب‌ها و ساختارهای متمایزی به خود گرفته‌اند. “بیت” شاخص‌ترینِ این نواها در ناحیه‌ی موکریان بوده و به‌نوعی می‌توان آن را یکی از خصیصه‌های فرهنگیِ مختصِ این ناحیه برشمرد. (موکریان؛ از لحاظ جغرافیایی مشتمل بر نواحیِ مابین شهرستان‌های بوکان، مهاباد، پیرانشهر، سردشت و سقز است. عده‌ای به استناد تشابه فرهنگی و زبانی گستره‌ی آن را تا حوالی اَربیل در کردستان عراق بسط می‌دهند.)

جانمایه‌ی بیت‌ها تپیدنِ قلب انسان برای التذاذ از بودن و تقدّسِ زندگی است، این ودیعه‌ای که حدود و ثغورش را نهایتی است معلوم، هرچند سعیِ همگان بر از ذهن راندنِ آن نهایتِ شوم است. بافتنِ چکامه با تار و پودهای نوای برآمده از درون، که نبضِ زندگی را با خود دارد، پاره حکایتی است از سوگواریِ عظیمِ نهادِ انسان بر زیباییِ زندگی‌های تباه شده در تراژدی‌ها که خود بخشی قابل اشاره از موضوعِ بیت‌ها را شامل می‌شود. تراژدی، خواه در مقامِ تهدیدِ زندگیِ یک یا چند فرد و خواه در مسندِ خدشه بر جایگاهِ بودنِ یک ملّت؛ جمله روایتی از تباه ساختنِ نفسِ زندگی و زیبایی‌های آن است. بیت‌های تراژیکِ نوع اول اغلب در حوزه‌ی روایت‌های عاشقانه و نوع دوم در گستره‌ی غرورِ تهدید شده‌ی یک ملّت‌اند. روایت‌های نوع دوم علاوه بر بیانِ حوادثِ غم‌انگیزِ بطنِ روایت، خود بریده‌ای از شناسنامه‌، تاریخ و سرگذشتِ یک سرزمین و یک ملّت‌اند. این خصیصه، خاصّه در میان ملّتی که کتابت در قرونِ گذشته‌ی آن غایب است، دوچندان مهم می‌نماید.
بخشِ دیگری از موضوع بیت‌ها، بُعد غنایی و قصّه‌ی نامکررِ دلدادگی است. اغلبِ این نوع بیت‌ها با ناکامی عجین شده و در آن‌ها نیز سوسویِ تراژدی نمایان است. قِسمی از بطنِ این قصّه‌ها، اغلب حکایتِ عصیان‌گونه‌ی عاشق و معشوق علیه انجمادِ نظام‌های فرهنگی و بینشیِ جامعه‌ای است عقیم و دیگر بُعدِ آن همان رفتارِ زاده از سنتِ سترونِ دیرینه است که رُخدادی تراژیک از آن حادث می‌شود. در مواردی نادر چون بیتِ “برایموک” در پایانِ بیت نقشِ شیونی در کار نیست و سرآغازِ روزهای خوشِ قهرمان نمایان می‌شود. در هر دو گونه، کاراکترهای اصلیِ بیت هم بِسان دیگر کاراکترها، افرادی عادی و نهایتاً دارای نوعی رشادت در زمره‌ی خصایصِ باورپذیرِ انسانی، و نه فراواقعی و روئین‌تنانه، هستند.
اسکلتِ اصلیِ بیت‌ها از دو موضوعِ واقعی (قابلِ ردیابی در تاریخ و جغرافیای کُردستان) و موضوعاتی با عدم امکانِ تعیینِ مبدأ آن تشکیل شده است. قِسم اول را بیش‌تر بیت‌های حماسی (مثل: دمدم، باپیرآقا مَنگور و سامسام) و قسم دوم را بیت‌هایی در بافت دلدادگی (مثل: خَج و سیامَند، لاس و خَزال) شامل می‌شود. موضوعاتِ فراواقعی در بیت‌ها اندک است، در این میان بیتِ “شیخ مَند و شیخ رَش” نمونه‌ای است نادر؛ که آمیزه‌ای از اسطوره، افسانه و حالات عرفانی است.

استاد احمد بَحری

“احمد بَحری” (زاده‌ی ١٣٣٦ مهاباد) سال‌های بسیاری از عمرِ پربارِ خود را صرفِ گردآوری، تحقیق و حاشیه‌نویسی بر بیت‌های موکریان نموده است. بِنا به اشاره‌ی خود تاکنون متنِ بالغ بر ٩٤ بیت را گرد آورده که پس از حذفِ نسخه‌های ناقص، مجموعِ روایت‌های آن‌ها بالغ بر ١٢ جلد خواهد بود. در گامِ نخستِ انتشار، مجلداتِ اول تا چهارم، مجموعاً شامل ١٤ بیت، ٨١ روایت در ٢٦١٨ صفحه، توسط انتشارات “سرای هیمن” (موزه مفاخر فرهنگی مهاباد)، به همراه CD منتشر شده است.

روشِ کارِ استاد بحری بدین منوال بوده که ابتدا در ضمن مقدمه‌ برای هر بیت اشاراتی به فضای خاستگاهِ آن، بیت‌خوانان و وضعیتِ تاریخ و حُکّام در مقطعِ رُخدادی نموده که منشأ بیت است. این توضیحات برای بیت‌های واقع‌گرایانه، به استنادِ مستنداتِ تاریخی دامنه‌دارتر و روشن‌تراند. سپس تعدادی از نسخه‌های مطلوب و کامل را از میان روایت‌های مختلفی که از یک بیت در اختیار داشته‌اند، انتخاب، بدون دست‌بردن در اصل آن‌ها و با ذکر نام بیت‌خوان، در یک قسمت و پشت سرِ هم آورده است، به گونه‌ای که امکانِ مقایسه نیز فراهم باشد. در نهایت حواشیِ نسبتاً کاملی با ارجاعِ عددی به متن در مورد معنای واژگان، اشارات به اماکن و نکات ادبی اضافه شده است. صفحاتِ پایانیِ هر جلد به تصاویرِ بیت‌خوانانِ نامی مُنقّش است.

غنای بیت از دیرباز نظرِ مستشرقین را به خود جلب کرده و تاکنون افراد زیادی، از خارجی و غیربومی‌ گرفته تا هم‌زبانانِ بیت‌خوان‌ها و از اشخاصِ خام‌قلم تا اساتیدِ اهلِ فنّ، به امرِ مکتوب کردنِ بیت‌ها همّت گماشته‌اند. بی‌گمان در این میانه نقش آنان که طلایه‌دارِ این مهم بوده‌اند، اهمیّت خاصی دارد؛ چون عملاً نقشِ مبارکِ کتابت در این موضوع جریانی است که از آنان نشأت گرفته است. “اُسکار مانِ” آلمانی یکی از این افراد است، که کاک احمد به پاسِ رنجی که در این راستا برده‌اند، مجلدِ سرآغازِ این مجموعه را به ایشان تقدیم کرده‌ است. جلد دوم به استاد “هیمن”، جلد سوم به کاک “قادر فتاح‌ قاضی” و جلد چهارم به “صلاح پایانیانی”، هر کدام به پاس خدماتی که به زبانِ کُردی در بُعدِ فولکلور کرده‌اند، تقدیم شده است.

چینشِ مجلداتِ ١ تا ٤ بدین شرح است:

جلد اول، ٧١٤ صفحه، حاویِ پنج بیت:

١- دمدم (٨ روایت)

٢- باپیرآقای مَنگور (١ روایت)

٣- عبدالله خان موکری (٢ روایت)

٤- حمزه‌آقا مَنگور (٢ روایت)

٥- سامسام (٢ روایت)

جلد دوم، ٦٣٦ صفحه، حاویِ سه بیت:

١- برایموک (٩ روایت)

٢- مَحمَل و ابراهیم دَشتیان (٤ روایت)

٣- سَیدَوان (١٣ روایت)

جلد سوم، ٦٣٦ صفحه، حاویِ پنج بیت: