معرفی کتاب کوردیکا اثر آکو جلیلیان

کوردیکا: دانشنامەی زبان، تاریخ و جغرافیای کُرد و کُردستان

به بهانه چاپ اول مجلدهای سوم، چهارم و پنجم و بازنشر جلد اول و دوم بخش نخست مجموعه کوردیکا، که قرار است بعنوان نخستین مجموعه پنج جلدی این دایره المعارف بزرگ به زودی راهی بازار کتاب شود، نگاهی می افکنیم به ابعاد و شاخصه های این دانشنامه جامع و اهداف و ضرورت های نگارش آن.

بخش نخست کوردیکا به واژه شناسی اختصاص دارد که شامل قریب به سی جلد و ۳۴۰ هزار واژه در ٦۷ هزار صفحه است که به ترتیب حروف الفبا در ادامه مجلدهای چاپ شده طبع و نشر خواهند شد.

پنج مجلد به چاپ رسیده که دوجلد اول آن در سال ۱۳۹٦ منتشر شدند، و اکنون در قالب یک مجموعه پنج جلدی در آستانه ورود به بازار کتاب کُردی قرار دارند، حروف «الف» تا «ج» را دربر خواهند گرفت.

براساس طرح کامل #دانشنامه جامع #کوردیکا، پس از تکمیل بخش نخست که شامل مجموعه فرهنگ لغات است، بخش های بعدی اثر به موضوع #جغرافیا و #تاریخ #کرد و #کردستان می پردازد.

بخش نخست #کوردیکا که این نوشتار با توجه به مجلدهای چاپ شده، به معرفی آن پرداخته است، به جهان واژگان زبان کُردی اختصاص دارد که با نگاهی جامع و علمی مبتنی بر اصول دانش #زبان_شناسی و مختصات زبان کُردی و گویش های چندگانه آن، واژگان را از حیث ریشه شناسی، تعریف و ذکر معادل های فارسی و انگلیسی مورد بررسی قرار داده است.

در ادامه به برخی از ویژگیهای ساختاری و صوری بخش نخست (واژه شناسی) این دایره المعارف جامع و بزرگ خواهیم پرداخت که عمدتاً منطبق بر موازین و استاندارهای رایج حوزه دانشنامه نویسی و دانش زبان شناسی نگارش و تدوین شده اند.

در بخش پیشگفتار کُردی کتاب و در چند سطر مختصر و کوتاه ضرورت پردازش زبان کُردی (گونه ی معیار) توضیح داده شده است و فهرست وار به کتابها و فرهنگهای چاپ شده در باب زبان کُردی و گویشهای زبان کُردی اشاره شده است که شامل: عنوان، پدید آورنده، سال و محل چاپ کتاب است. در ادامه نیز اشاره شده، ازآنجا که فرهنگ کوردیکا به دو زبان (کوردی/فارسی) نگاشته شده است و در بسیاری از موارد همتاهای انگلیسی آن نیز نوشته شده است که امید است در آینده به نام یك فرهنگ کوردی/ انگلیسی به بازار بیاید؛ بخشی از خواننده گان غیر کورد را نیز شامل میشود؛ معانی واژه گان به #زبان_فارسی پس از نماد “ف” و با قلمی جداگانه قید شده است.

فهرست اصلی ترین مولفه های زبان شناختی موثر بر نگارش و تدوین این اثر عبارتند از:

آوانویسی بر اساس نگارش استاندارد کوردی (Transcription kurdish)

▪️درست در برابر هر سَرواژه نگاشته شده است تا خوانش آن برای خواننده گان غیر کُرد نیز راحت باشد و ضمن آنکه شیوه ی تلفظ صحیح واژه گان را آموزش می دهد؛ نواقص احتمالی نگارش آرامی واژه گان را نیز تعمیم دهد.

بنیان هجایی (Structure Syllabification)

▪️هر آنچه به نسبت بنیان هجایی واژه گان نوشته شده در کتاب؛ از طریق نویسەهای موجود در سیستم آوانگاری کُردی که مورد توافق مراکز مطالعاتی زبان کُردی است؛ در برابر هر سَر واژه نگاشته شده است.

متعلقات و مشتقات واژه (Speech the of Parts)

▪️هر آنچه درباره ی سَرواژه گانِ [تا حد ممکن] نوشته شده در کتاب؛ از نظر صرف و نحوی که در شمار چه نوع واژه یا مولفه ای است (فعل؛ فاعل؛ قید؛ مفعول؛ ضمیر؛ …) که میبایستی با نمادی مشخص تعریف می شد اما از آنجا که در متن کتاب به صورت توضیحی ارایه شده است و برای جلوگیری از سردرگمی خواننده گان از معرفی نمادی مشخص صرف نظر شده است.

تعریف و بازتعریف (Definition)

▪️در برابر هر سَر واژه تمامی معانی موجود و متواتر بازنویسی و توضیح و مستندسازی یا معادل سازی شده است.

شاهد مثال (Sample Exemplifying )

▪️برای دركِ بهتر از معانی واژه گان و نیز تعمیم جغرافیای زبانی هر گویش؛ از پند و ایدیوم و شعر…. به عنوان شاهدِ مثال بهره گرفته شده تا علاوه بر اینکه حق مطلب در باب واژه گان ادا شده باشد؛ خواننده معنای متداول و متواتر واژه گان را نیز دریابد.

همتاها و برابرها/مترادفها و متضادها (Antonym and Synonym)

▫️تا حدِ ممکن در توضیح واژه گان کوشیده شده مترادفها و متضادهای واژه گان در سایر حوزه های زبانی کُردی یادآور شود که یکی از نقاط قوت کتاب است . لازم به ذکر است تمامی مترادفها و متضادها بر اساس حروف الفبا قرار داده شده است و اولویت معنایی مد نظر نبوده است.

 ریشه شناسی(Etymology )

ریشه یابی واژه گان یکی دیگر از امتیازات اثرِ حاضر است که در درك و فهمِ بهترِ واژه گانِ گردآوری شده؛ خواننده را یاری خواهد داد تا به اصالت واژه گان خودی پی برده و در حفظ و کاربردی کردن واژه گان کوششی دو چندان داشته باشد.

بنیان واژهای (Structure Morphological)

از آنجا که واژه گانِ کُردی ساختارهای گوناگونی دارد (عینیتیی ؛ مقایسی های؛ وجهیی ؛ …) این مبحث خواننده را کمك خواهد کرد تا نوع ساختاری واژه و متعلقات آن را شناسایی کرده و تاثیر پسوندها و پیشوندهای تعمیمی و انشقاقی واژه گان را بهتر درك کند.

 ارجاع به مرجع قبلی (Cross Refrence)

▪️چه بسیار واژه گانی که با تغییر دامنه ی فونوتیکی از حالت اولیه ی خود خارج شده و صورتی تازه به خود میگیرد؛ در این بخش یرای جلوگیری از تکرار و توضیح اضافی به سَرواژه ی متداول تر ارجاع داده شده است.

▫️آنچه قابل ذکر است اینکه در این اثر اکثر واژه گان مرجوعی به واژه ی ماقبل خود ارجاع داده شده و در مورادی ناگزیر ارجاع مابعد داده شده اما ارجاع به واژهای که با حرفی دیگر آغاز میشود نیست، مثال واژهای که با (ئ-ئا) آغاز شده تنها به واژه گانی که با (ئا) آغاز میشود ارجاع داده شده و به همتاهای یا هم معناهای آن در بخش (ب) یا سایر حروف ارجاع داده نشده است.

تزاروس(Thesaurus )

▪️بدین معنی که هر سَرواژه از نظر حوزه ی معنایی و تاثیرگذاری چه ارتباطی با سایر واژه گان دارد که به عنوان نوعی اطلاعات عمومی در اختیار خواننده گان قرار می گیرد.

 عباس جلیلیان ملقب به آکو، گردآورنده و مولف اثر درباره بخش نخست #کوردیکا می گوید: کوردیكا دربردارنده ی مجموعه ای از واژه گان کوردی است که میکوشد تا ناگفته ها و نانوشته های حوزه های زبان کوردی را تا حد ممکن معرفی کند و توجه و همت خواننده گان را برای غنی کردن زبان مادریمان می طلبد. امیدوارم مورد توجه علاقمندان
به فرهنگ و زبان کوردی و دیگر علاقمندان فرهنگ واقع شود.

 بدون شك هر اثری دارای ایراد و اشکالاتی است واین اثر هم خالی از ایراد نیست و با نواقصی مواجه است. امیدوارم علاقمندان حوزه ی فرهنگ و زبانشناسان و دیگر افرادی که به این اثر اهتمام و توجه دارند مرا از راهنماییهای خود بی نصیب نسازند و کمبودهای موجود را متذکر شوند و با نقدهای منصفانه و عالمانەی خود راهنمای من باشند، ضمن آنکه این اثر نخستین آرشیو از واژگان کوردی است بنابراین نواقص هایی نیز دارد.

آکو جلیلیان، نویسنده، فرهنگ نگار، و پژوهشگر زبان و ادبیات کردی (زاده ۱۳۵۰ #اسلام_آباد) از پرکارترین اهالی عرصه قلم در دنیای زبان و ادبیات کُردی است که با نگارش رمان «ئاگرمه‌لووچ» (ساری ملخ خوار) عنوان نخستین رمان نویس در گویش کردی کرمانجی جنوبی را داراست و تاکنون آثاری چند از جمله؛ تاریکخانه: جلد اول: کرماشان، شناسنامه ای نو برای تاریخی کهن، داستان ڕه‌نگامه (رنگاورنگ و اسم پرنده ایست)، زهڕینه و سیمینه (زرینه و سیمینه/ ضرب‌المثل‌های کردی)، #ف‍ره‍ن‍گ_ب‍اش‍ور (ک‍ردی – ک‍ردی – ف‍ارس‍ی) و ئاگرمه‌لوچ (ساری ملخ خوار) را در حوزه ادب و فولکور کُردی تالیف کرده است.

اما #کوردیکا به عنوان بزرگترین پروژه تحقیقی تالیفی آقای #جلیلیان اثر بی نظیری است که سخن از آن مقالی می طلبد به بزرگی و ارزشمندی خود اثر. کوردیکا اثری است که بایستی در معرفی و ارزیابی آن جامعیت اثر را مدنظر داشت و هیچ دانش مرتبطی را در شناخت آن فرونگذاشت بلکه از خلال آن بتوان با رویکردی علمی و انتقادی بخشی از حق مطلب را ادا نمود. از این رو بایسته است که جامعه پژوهشگران و منتقدین زبان و ادبیات کُردی در معرفی و ارزیابی این اثر شایسته اهتمام کامل بورزند و با سنجشگری عالمانه این گام مهم و اساسی در عرصه دایره المعارف نویسی کُردی را تحرکی هرچه بیشتر ببخشند.

در پایان ذکر این نکته ضروری است که آکو جلیلیان با پروژه کوردیکا به تدوین و تالیف اثری همت گماشتە که امروزه انجام آن تنها از عهده بنیادهای دانشنامه نگاری برمی آید لیکن در پهنه زبان کُردی کە از غیبت چنین نهادهایی رنج می برد، همت وتلاش مضاعف فردی است کە جایگزین این رسالت نهادی و گروهی می شود و بار آن را بە دوش می کشد، لذا ضمن پاسداشت این فعالیت ها بایستی از آسیب های احتمالی آن غافل نماند و در حد امکان تلاش نمود کە دنیای زبان کردی نیز شاهد تاسیس و فعالیت بنیادهای علمی و آکادمیک دانشنامە نگاری باشد تا در سایە آن چنین ایدەها و پروژەهای ارزشمندی هرچە پرثمرتر و ماندگارتر بە بار بنشیند.