خانە کتاب كُردی
طراحی فازهای جدید سامانه خرید از کتابفروشی
عملیاتی کردن ایده نمایشگاه مجازی کتاب، نخستین اقدام مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران است؛ به اعتقاد برخی تجربه این الگو، نتیجه اجبار کرونا بود اما علی رمضانی، نخستین مدیر‌عامل مؤسسه در دولت سیزدهم در گفت‌و‌گو با ایبنا تأکید کرد «اجبار کرونا، اجرای بعضی از ایده‌ها را پیش انداخت و این‌طور نبود که موجد ایده هم باشد.»
مأموریت اصلی خانه کتاب و ادبیات، با اندوخته سه‌دهه فعالیت در برگزاری رویداد‌های کتاب‌محور، طرح‌های ترویجی و حمایتی، ارائه خدمات متنوع به اهل قلم و همچنین حضور در عرصه‌های بین‌المللی، براساس سیاست دولت سیزدهم، یعنی «ایجاد تحول» در برنامه‌های این مؤسسه، تعریف شد. دو سال فعالیت، فرصت در‌خور‌توجهی برای بررسی عملکرد یا حداقل برخی اقدامات مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران است.
رمضانی، بازنگری در اقدامات مؤسسه، برگزاری دو نمایشگاه بین‌المللی کتاب با الگوی فیزیکی و مجازی، طراحی سامانه خرید از کتابفروشی، توجه و ایجاد زمینه‌های آموزش نویسندگان حوزه ادبیات کودک و نوجوان و ایجاد زیرساخت برای توزیع کاغذ ایرانی را از‌جمله اقدامات تحول‌گرایانه خانه کتاب و ادبیات ایران اعلام میکند.
وی همچنین، اعتبارات حوزه نشر کشور را یکی از چالش‌های مهم در تحقق سیاست‌های حمایتی از‌جمله در حوزه تألیف می‌داند و در نتیجه یک بررسی تطبیقی می‌گوید، اعتبارات معاونت امور فرهنگی باید چهار تا پنج برابر بودجه فعلی باشد.
ـ دولت سیزدهم، محور فعالیت و خط‌و‌مشی‌گذاری خود را براساس سیاست «ایجاد تحول» تعیین کرده است. خانه کتاب و ادبیات ایران به‌عنوان مجری رویدادها و سیاست‌های کتاب‌محور معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بعد از گذشت دو سال از عمر دولت، چقدر در تحقق سیاست «ایجاد تحول» در حوزه کتاب، نقش ایفا کرده است؟
بخشی از ایجاد تحول در مجموعه خانه کتاب و ادبیات ایران بعد از استقرار دولت سیزدهم، به بازنگری در اقدامات جاری معطوف شد تا فعالیت‌ها با توجه به نتایج بازنگری و براساس ویژگی‌های زمانه‌ای که متولد شده، اجرایی شود. به‌عنوان مثال در دوره کرونا و بعد از ادغام، نمایشگاه مجازی برگزار شد که یک فرصت استثنائی برای دسترسی مردم به کتاب بود. بعد از برگزاری این الگو برخی براین اعتقاد بودند، الگوی نمایشگاه مجازی، برگزاری نمایشگاه فیزیکی را متوقف خواهد کرد؛ کما‌اینکه کتاب الکترونیکی را نیز تهدیدی برای کتاب کاغذی تصور می‌کردند؛ در‌حالی که هر دو این قالب‌ها دایره مخاطب را گسترش می‌دهند. بنابراین باید از ظرفیت هر دو به‌طور هم‌افزا استفاده شود. براساس این ظرفیت، بعد از استقرار دولت سیزدهم، نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، به‌عنوان یکی از نخستین اقدامات بزرگ و عمومی دولت، بعد از پایان کرونا، در دو قالب فیزیکی و مجازی برگزار شد.
تحول، یک حرکت چند‌جانبه است؛ به‌عبارت دیگر نتیجه رشد یک‌جانبه در این مسیر، تحول کاریکاتوری خواهد بود. برای ایجاد تحول در صنعت نشر، همراهی دیگر ارکان نیز ضروری است؛ به‌عنوان مثال در برگزاری نمایشگاه مجازی و فیزیکی، مشارکت ناشران مهم بود به این معنا که بتوانند هر دو نمایشگاه را پشتیبانی کنند که نیازمند آشنایی ناشران با کسب و کار‌های نوین بود. ناشران همواره تصور می‌کردند، اگر امکان عرضه کتاب‌‌هایشان در کتابفروشیها نیست، فروش مستقیم در نمایشگاه، تنها راه است. اما با برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، به آدرس‌های جدیدی دست پیدا کردند؛ البته این امکان فقط برای ناشران کوچک نبود، ناشران بزرگ هم اعلام کردند، فکرش را نمی‌کردند در نقاط مختلف کشور مخاطبان، کتاب آن‌ها را مطالبه کنند؛ که یکی از مصادیق تحول است. در ادامه کتابفروشیها به نمایشگاه کتاب تهران اضافه شدند.
نکته مهم اینکه ایجاد تحول، یک حرکت یک‌شبه نیست؛ بلکه یک سیر است که در نتیجه آن ساخت جدید ایجاد می‌شود؛ بنابراین ساختِ جدید نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، با اضافه شدن بخش مجازی و کتابفروشیها محقق شد.
یکی دیگر از رویکرد‌های تحولی خانه کتاب و ادبیات ایران، در حوزه ادبیات داستانی و شعر، تأکید مضاعف بر آموزش و تعریف بخش کودک و نوجوان است. توجه به این موضوع، نتیجه آسیب‌شناسی وضعیت تولید محتوا در حوزه شعر و ادبیات کودک و نوجوان است. با توجه به اینکه مسئله آموزش نویسندگان این حوزه متولی ندارد، خانه کتاب و ادبیات ایران این کار را شروع کرد و پیش‌برد. این‌ها بخشی از اقدامات تحولی خانه کتاب و ادبیات ایران است که به‌‌شیوه تأسیس، ارتقا و یا ساخت شکل جدید در حال تحقق آن‌ها هستیم. نمونه‌‌های دیگر از این دست، طراحی سامانه خرید از کتابفروشی و برنامه‌ریزی برای توزیع کاغذ و توزیع این کالای اساسی مبتنی بر محتوای منتشر شده یا در دست انتشار است.
ـ عامل اصلی شکل‌گیری و عملیاتی شدن ایده نمایشگاه مجازی کتاب در خانه کتاب، شیوع ویروس کرونا بود که در ادامه، برخی اقدامات دیگر را رقم زد. برای دو سال باقی‌‌مانده از دولت سیزدهم، براساس مؤلفه مهم آینده‌نگری و البته بدون تاثیر‌پذیری ازعوامل اجبار، چه اقدامات دیگری باید انجام شود تا تحول؛ محقق شود؟ آینده‌نگری در این سیاست کجا قرار دارد؟
اجبار کرونا، اجرای بعضی از ایده‌ها را پیش انداخت و این‌طور نبود که موجد ایده هم، کرونا باشد؛ بالاخره کسب و کار‌های دیجیتال، پیش از کرونا فعالیت داشتند اما فعالیت آن‌ها با شیوع کرونا، اوج گرفت و برای توزیع کتاب، چاره‌ای جز استفاده از ایجاد دسترسی‌های برخط نبود. کتابفروشیهای سامانه خرید از کتابفروشی نیز مانند ناشران حاضر در نمایشگاه مجازی کتاب، معتقدند و اعلام می‌کنند با مسئله کتاب رسوبی، و کتابهای فراموش‌شده قفسه کتابفروشی کمتر مواجه هستند؛ بنابراین ایجاد گردش و رفع سکون کتاب، پیش‌برنده موضوع ضرورت افزایش ویترین کتاب است. همچنین می‌دانیم معضل «خواب سرمایه» همواره از گلایه‌های کتابفروشان بود که در تورم‌ها با کاهش سرمایه مواجه می‌شوند.
نشر، یک بوم در‌هم پیچیده است و نمی‌توان گفت، یک مسئله حل شده که فارق از سایر مسائل است. فکر می‌کنم با همت مجموعه دولت سیزدهم، از‌جمله در بحث کاغذ ایرانی که قبلا مورد اهتمام نبود، با وجود همه نکاتی که دارد، ناشران از آن استقبال کرده‌اند.
درباره بحث‌هایی که در آینده پیش‌خواهد آمد، چه نکات تنظیم‌‌گری و سیاست‌گذاری که در معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام می‌شود و چه بخش‌هایی که اجرای آن به مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران مرتبط می‌شود، همه در حال ساخت آینده‌ای است که در آن، کتابفروشیها افزایش پیدا کنند، که ناشران حرفه‌ای در آن افزایش پیدا کنند، که حوزه نشر کودک و نوجوان حداقل در بخش تألیف، قوت بگیرد، که استفاده از کاغذ داخلی و افزایش تولید آن را شاهد باشیم، که دسترسی به کتاب در کشور آسان‌تر شود.
درباره بزرگترین صنعت فرهنگی کشور و زیست‌بوم فرهنگی کشور، روز خبرنگار اعلام کردم که از ۶۰ سال پیش، بیش از ۵ میلیارد نسخه کتاب در کشور منتشر شده است. فارق از جمعیت بی‌سواد و با سواد، اگر میانگین جمعیت را ۵۰ میلیون نفر در نظر بگیریم، به این معنا است در این مدت به ازای هر ایرانی ۱۰۰۰ نسخه و سالانه ۱۶ و ۶ دهم نسخه کتاب چاپ شده است؛ البته آمار تولید کتاب بعد از انقلاب اسلامی با توجه به ماهیت فرهنگی آن، تزایدی افزایش پیدا کرده است؛ به‌عنوان مثال در سال‌های اخیر مجموع شمارگان ۱۱۰ یا ۱۲۰ میلیون نسخه کتاب را تجربه می‌کنیم.
در آینده صنعت نشر که معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در نظر دارد مواردی که اشاره کردم وجود دارد.
ـ نمایندگان مجلس شورای اسلامی درحال بررسی لایحه برنامه پنج‌ساله هفتم توسعه هستند؛ انتشار لایحه تقدیمی به مجلس با نسخه پیش‌نویس تفاوت‌هایی دارد؛ علاوه براین فعالان حوزه نشر مطالباتی را مطرح می‌کنند که در بند‌های فصل فرهنگی لایحه کم‌رنگ است؛ به‌ویژه اینکه برخلاف برنامه ششم توسعه که بند ج ماده ۹۲ به‌طور اختصاصی، موضوع نشر را نخستین‌بار در طول تاریخ برنامه‌های توسعه داشت،برنامه هفتم به مقوله کتاب، توجه نداشته است. به‌عنوان مدیر‌عامل مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران که سیاست‌های معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را اجرایی می‌کنید، برای تحقق آینده‌ای که به ویژگی‌های آن در حوزه نشر اشاره کردید، چه مطالبه‌ای از نمایندگان مجلس شورای اسلامی دارید؟
معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نمایشگاه دستاوردهای صنعت نشر را در مجلس شورای اسلامی برگزار کرد، تلاش شد تصویری از صنعت نشر ارائه شود. از جنبه‌های مختلف معتقدیم صنعت نشر، صنعت مادر و صنعت پیشران است. اگر به این صنعت پرداخته شود، می‌تواند سایر صنایع فرهنگی را به حرکت درآورد. شاخص‌های مختلفی درباره صنعت نشر گفته‌ام از‌جمله حجم تولید، تعداد فعالان، حجم اقتصادی، میزان اثر‌گذاری و زیر‌بنایی بودن؛ علاوه‌بر این صنعت نشر، سبک زندگی‌ساز است. به‌عنوان مثال، مولفه موثر در تغییر سبک زندگی شهروندِ خو‌گرفته با فضای مجازی، چیست؟ آیا می‌توان از عنصر دیگری به غیر از کتاب استفاده کرد که مشکلات بقیه صنایع فرهنگی را نداشته باشد؟
درباره ابعاد فرهنگی لایحه برنامه هفتم توسعه، تنها روی صحبت‌‌مان با نمایندگان مجلس شورای اسلامی نیست؛ با توجه به اینکه پیش‌نویس لایحه برنامه هفتم توسعه، خیلی بهتر از لایحه نهایی در سازمان برنامه بود، نخستین حرف با سازمان برنامه بودجه و در یک جمله با برنامه‌ریزان کشور است. ظرفیتهای تحول‌آفرینی و امکان نشاط‌آفرینی حوزه نشر دیده شود.
می‌دانیم بعد از کرونا و بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها، نمایشگاه کتاب، نخستین اجتماع عمومی است که میلیون‌ها نفر به آن مراجعه کردند و در نتیجه حالت انزوای اجتماعی و هراس عمومی کاهش پیدا کرد و البته بعد از برگزاری نمایشگاه به لطف خدا شاهد موج جدید شیوع کرونا نبودیم.
پاییز سال ۱۴۰۱ حوادث اجتماعی در کشور رخ داد اما چند‌ماه بعد در قلب پایتخت، با برگزاری سی‌و‌چهارمین دوره نمایشگاه کتاب تهران، مردم حول کتاب دور هم جمع شدند؛ با آن سطح از فروش و استقبال، یک نشاط عمومی در کشور ایجاد شد کدام رویداد از این ظرفیت برخوردار است؟ بنابراین ابتدا از سازمان برنامه و بودجه و بعد از نمایندگان مجلس شورای اسلامی می‌خواهیم ظرفیتهای این حوزه دیده و ظرفیتهای تحول‌آفرینی آن جدی گرفته شود. اگر این رویکرد شکل بگیرد، در ادامه امکان برنامه‌ریزی افزایش پیدا خواهد کرد.
همچنین اگر به منظومه فکری رهبر معظم انقلاب توجه کنیم، عزیزان باید ظرفیت بیشتری برای حوزه کتاب ببینند.
یک بررسی مقایسه‌ای با اعتبارات ۲۰، ۲۵ ساله قبل معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد نشان داد، معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، باید چهار تا پنج‌برابر بودجه فعلی اعتبار داشته باشد. به‌عبارت دیگر اعتبارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز نسبت به دهه‌های قبل آن مقداری که باید باشد، نیست! به‌عنوان مثال اعلام می‌شود بازار کتاب در حال پُر شدن از کتابهای ترجمه است؛ در این وضعیت، معاونت امور فرهنگی باید از تالیف حمایت کند و سوال می‌شود، چقدر برای این حمایت بودجه وجود دارد؟ برخی آمار برای حمایت و تغییر خنده‌دار به‌نظر می‌رسد!
البته بعد از تقدیم لایحه برنامه هفتم توسعه به مجلس شورای اسلامی، با تلاش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، برخی بند‌ها در لایحه گنجانده شد و امیدواریم در قالب قانون مصوب شود. اگر در مجموعه کشور این مساله را حل نکنیم که نگاه به حوزه کتاب و نشر به‌عنوان صنعت اول کشور و پیشران برجسته نشود، در مابقی صنایع فرهنگی مثل سینما، انیمیشن، اسباب‌‌بازی و پوشاک مشکل خواهیم داشت.
ـ در آستانه یک‌سالگی عملیاتی شدن طرح «سامانه خرید از کتابفروشیها» هستیم. بعد از اجرای پویش «سفیر حسین» و رونمایی رسمی در شهریور‌ماه، دیدگاه‌های متفاوت و مختلفی از طرف ناشران و کتابفروشان درباره این طرح منتشر شد. عده‌ای تداوم طرح‌های فصلی را مطالبه می‌کردند و در برابر تخصیص یارانه، صرفا به خرید‌های مجازی دافعه داشتند. به‌نظر می‌رسد بعد از حدود یک‌سال، زمان مناسبی برای آسیب‌شناسی این طرح است. سامانه در چه وضعیتی قرار دارد؟ تعداد کتابفروشیهای عضو چقدر است؟
یکی از پُر‌چالش‌ترین مباحث، به‌ویژه بعد از اجرای طرح پنج‌روزه اختصاص یارانه به خرید‌های حضوری شکل گرفت و مطالبه کتابفروشان تداوم این شکل از طرح بود. درباره اشکالات طرح‌های فصلی که ۱۹ دوره برگزار شد، مفصل توضیح دادید؛ اما پرسش درباره وضعیت سامانه خرید از کتابفروشی است؛ چرا بعد از حدود یک‌سال موجودی کتابفروشیهای عضو به‌روز نیست و کاربران با وجود اینکه اعتبار دارند نمی‌توانند با سرعتی که انتظار می‌رود، سفارش ثبت کنند و خرید خود را تحویل بگیرند؟
اساسا در آغاز طرح‌های جدید، مقاومت وجود دارد؛ مثل اینکه گفته می‌‌شد طرح، کمکی به کتابفروشیها نمی‌کند. هنوزهم پاسخ آن دسته از کتابفروشان که به طرح نپیوستند این است که طرح، کمکی به کتابفروشان نمی‌کند، در‌حالی که تجربه‌ای از عضویت در طرح ندارند. اگر با تحولات فناوری و صنعت همراه نشویم، باید در همان‌جایی که ایستادیم، همان‌کاری که انجام می‌دادیم را ادامه دهیم، نتیجه آن هم مشخص است، تحولات ما را خواهد بُرد؛ علاوه‌براین برخی از فروشگاه‌های اینترنتی کتاب را می‌بینیم که با عرضه کتابهای قاچاق و بعضا غیر‌مجاز، مشکلاتی را ایجاد می‌کنند.
خوب لازم است حداقل یک پاسخ ایجابی و مطمئن برای این حوزه تدارک شود. سامانه خرید از کتابفروشیها پاسخ ایجابی اول برای ساماندهی این فضا است. اگر منبعی مطمئن و پاسخی ایجابی برای مردم نداشته باشیم به این معنا که خود مردم می‌دانند و فضای غیر‌مجازی که هست! در این وضعیت چه اتفاقی برای کتابفروشان می‌افتد.
کتابفروشان سرجای خود ایستادند و برخی فروشگاه‌های بعضا، تأکید می‌کنم بعضا غیر‌مطمئن و غیرمعتبر در حال فعالیت هستند و هر روز سهم کتابفروشان کمتر می‌شود؛ علاوه‌براین ناشران می‌گویند، ظرفیت کتابفروشیهای کشور با توجه به حجم تولید چقدر است؟ فرض کنید در سامانه در مجموع ۵ میلیون نسخه بارگذاری شده و ۱۰ برابر این تعداد در سامانه موجود نیست؛ به‌عبارت دیگر ۵۰ تا ۶۰ میلیون نسخه در کتابفروشیهای کشور وجود دارد. این تعداد نسخه کتاب، در سنوات مختلف تولید شده، اگر از ۱۰ سال پیش را فرض بگیرم، از حدود یک میلیارد کتاب تولید شده ۵۰ میلیون نسخه موجودی؛ یعنی چند برابر را باید ناشر به‌اصطلاح تکلف کنند؛ برای این حوزه هم باید فکری شود که در فازهای بعدی در خصوص آن تأمل شده است.
درباره پاسخ به پرسشِ سامانه در چه مرحله‌ای است؟ سامانه نخستین گام را برداشته در مرحله دوم، ناشران و موزعان به سامانه متصل خواهند شد؛ البته خرید مخاطب، در نهایت از کتابفروشی خواهد بود اما ارتباط بین پخشی‌ها، کتابفروشان و ناشران در قالب سامانه مدیریت می‌شود؛ به‌عبارت دیگر ممکن است کتابی را ناشران موجود داشته باشند اما در کتابفروشی موجود نباشد؛ به‌طور طبیعی وظیفه ناشر عرضه کتاب نیست. در تصویر نهایی که معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پیگیری میکند و خانه کتاب و ادبیات ایران تلاش میکند برای تحقق آن، تأکید بر فعالیت هر یک از حلقه‌های نشر در جایگاه خودشان است؛ به‌عبارت دیگر ناشر کار حرفه‌ای تولید محتوا را انجام دهد و دیگر حلقهها هم همین‌طور.
ـ حضور فعالان دو حلقه ناشر و موزع در قالب سامانه چگونه است؟
با منطقی که در بازار وجود دارد؛ البته امکان انواع توافق‌ها بین حلقهها هم وجود دارد تا در فرآیند منظم و سامان‌مند، عرضه کتاب در قالب سامانه خرید از کتابفروشی انجام شود.
ـ تعداد کتابفروشیهای عضو تغییر کرده است؟
همان تعداد قبلی است؛ میانگین ۲۵۰ تا ۳۰۰ کتابفروشی. البته نمایشگاه کتاب یا زمانی که طرح فروش حضوری برگزار می‌شود این مشارکت افزایش پیدا میکند. البته دسترسی برخی کتابفروشان به‌دلیل تخلف و یا ناتوانی در ارسال سفارش، مسدود می‌شود؛ به‌عنوان مثال زمانی که نمی‌تواند به موقع به درخواست مخاطب را پاسخ دهد. یا در هنگام قطعی ارتباط با سامانه پست کتاب، کتابفروشیها برای اینکه هزینه مضاعف متحمل نشوند موجودی خود را صفر می‌کنند که سفارشی دریافت نکنند. اخیرا هم که سامانه پست کتاب قطع شده بود همین اتفاق افتاد که برخی خبرگزاری‌ها از ۳۶۵ روز سال همین چند روز را دیدند و بدون توجه به دلیل نوشتند تعدادی از کتابفروشیهای سامانه موجودی ندارند.
می‌دانیم فروش حضوری مسائلی را دارد. برخی از کتابفروشان در این ایام، فروش مربوط به اجرای طرح حضوری را ثبت نمی‌کنند؛ بلکه فروش قبل را ثبت می‌کنند؛ بنابراین تضمینی وجود ندارد. برخی می‌گویند مگر مبالغ یارانه چقدر است؟ می‌گوییم بالاخره همین مقدار که در صنعت نشر قرار می‌گیرد را باید درست مدیریت کنیم تا کتاب بیشتر و با قیمت مناسب‌تر به دست مخاطب برسد. یا با صنایع بزرگ مقایسه می‌شود و اِشکال می‌گیرند، چرا به هزار یا دو هزار تومان تمرکز کرده‌اید؟ اعلام کردیم که این ـ یارانه ـ در اختیار است که باید درست ساماندهی شود.
پیش‌تر اعلام کردم سامانه کم‌کم جای خود را باز میکند و اینجا اعلام می‌کنم، سامانه جای خود را باز کرده است و سامانه خرید از کتابفروشی به بخشی از کار کتاب‌فروشانی که در آن عضو هستند تبدیل شده است.
خبر جدید اینکه در سالگرد آغاز به کار رسمی سامانه، نسخه جدید سامانه که کاربرپسندتر و از لحاظ بصری زیباتر هم طراحی شده است، رونمایی خواهد شد و فرآیند تبلیغات جدی‌تر نیز شروع می‌شود. در طول یک‌سال از رونمایی سامانه، تبلیغات خاصی انجام نشده بود.
ـ آیا زمان اضافه شدن ناشران و موزعان همزمان با رونمایی از سایت جدید خواهد بود؟
خیر؛ این طرح در دستور کار مراحل بعدی است و همکاران در حال آماده‌سازی این بخش هستند.
ـ بعد از پرداخت یازدهمین مطالبه کتابفروشان، که آخرین خبر درباره این موضوع بود، پرداخت دیگری هم انجام شده؟
پرداخت‌ها به‌طور مستمر، هفتگی یا دو هفته انجام می‌شود. شماره‌اش از دست خارج شده!
