خانە کتاب كُردی
حوجرە (مزگەوت)، مەڵبەندی رووناکبیریی کورد
وەردە رەشید
لە مێژووی ئێمەدا حوجرەکان مەڵبەندی رووناکبیریی بوون، وەک چرا رووناکیان پەخش کردووە و چەندین شاعیری هەڵکەوتوویان پێگەیاندووە لە نموونەی (نالی، سالم، مەحوی، زێوەر، قانع، ئەحمەدی خانی، پیرەمێرد، عەلادین سەجادی و…هتد)، کە هەریەک لەم کەڵە شاعیرانە وابەستە و دەرچووی حوجرەکان بوون و دواتر شیعریان لێ هەڵگۆزیوە. نالی رێبازی شیعری کلاسیکی کوردی دادەنێت و لە دوای خۆی تا ماوەیەکی درێژ شاعیرانی تر لەسەر ئەم رێبازە دەڕۆن، زێوەر بە داهێنەری سروودی کوردی دەناسرێت. بێ گومان بۆ من خۆدان لەقەرەی ئەزموونی ئەدەبی هەر یەک لەم کەسایەتییە بلیمەتانە ئەستەمە و بەمایە پوچی لێی دەچمە دەرێ، چوون هەریەکە و بە پێی ئەزموون و لێهاتوویان پاڵەوانی سەردەمی خۆیان بوون. گەرچی لەداهێنانی تەکنەلۆژیادا ئێمە لە ئاست گەلانی رۆژئاوادا نین، بەڵام لەداهێنانی ئەدەبیدا لە ریزی پێشەوەی گەلانی جیهانین، چون مێژووی ئەدەبمان پێشینەیەکی پتەوی هەیە و تەنانەت زۆرێک لە تۆێژەران ئاماژە بەوە دەکەن لەکاتی پۆڵێنکردنی مێژووی ئەدەبی کوردی بەهۆی فرە چەشنی و فرە زاری و فرە ژانری ئاستەنگی زۆر دێتە بەردەمیان.
حوجرەکان لە مێژووی کورددا ئەو رۆڵەیان گێڕاوە کە زانکۆکان لە مێژووی رۆژئاوادا گێڕاویانە. ئەم ناوەندانە تەنها شوێنی خوێندنی ئایینی نەبوون، بەڵکو سەرچاوەی زانستێکی فراوان بوون کە زمان، ئەدەب، فەلسەفە، مێژوو، بیرکاری و چەندین بواری دیکەی لەخۆ گرتووە. حوجرەکان لە سەردەمێکدا کە کورد خاوەنی دەوڵەت و دامەزراوەی خوێندنی فەرمی نەبووە، بوونەتە سەنگەری پاراستنی ناسنامەی کوردی و گەشەپێدانی فەرهەنگ و زمانی کوردی.
لە حوجرەکاندا، فەقێکان (قوتابیان) بە شێوەیەکی سیستەماتیک خوێندویانە. سەرەتا بە فێربوونی زمانی عەرەبی و قورئان و حەدیس، پاشان بەرەو فێربوونی ئەدەبی کوردی، فارسی و عەرەبی هەنگاویان ناوە. ئەم فێربوونە فرەزمانییە وای کردووە کە ئەدیب و شاعیرانی کورد توانیبێتیان لە ئەدەبی گەلانی دراوسێ سوود وەربگرن و کاریگەریی لەسەر ئەدەبی کوردی جێبهێڵن، نموونەی گەورە شاعیرانی دەرچووی حوجرە.
نالی
نالی بە دامەزرێنەری قوتابخانەی شیعری کلاسیکی کوردی (سۆرانی) دادەنرێت. ئەو لە حوجرەکانی کوردستاندا خوێندوویەتی و مەلایەکی گەورە بووە. نالی شارەزاییەکی قووڵی لە زمانەکانی کوردی، عەرەبی و فارسی هەبووە و ئەم شارەزاییە لە شیعرەکانیدا رەنگی داوەتەوە. هەر ئەو فێربوونە فراوانەی لە حوجرەدا بەدەستی هێناوە توانیوێتی شیعری کوردی بگوازێتەوە بۆ ئاستێکی نوێ لە داهێنان و ناسکی. نالی پاش جێهێشتنی کوردستان و ژیان لە ئەستەنبوڵ و شام و مەککە، لەگەڵ ئەوانەشدا دەستبەرداری زمانی کوردی نەبووە و بەردەوام بە کوردی شیعری نووسیوە.
مەحوی
مەحوی یەکێکی ترە لەو شاعیرە مەزنانەی کە پەروەردەی حوجرە بووە. ئەو بە شاعیری سۆفیگەری و فەلسەفە ناسراوە. مەحوی لە شیعرەکانیدا بابەتی فەلسەفی و عیرفانیی قووڵی تاوتوێ کردووە، کە نیشانەی قووڵبوونەوەی لە فەلسەفەی ئیسلامی و عیرفانە کە لە حوجرەکاندا فێری بووە. مەحوی لە شیعرەکانیدا پەیوەندیی نێوان مرۆڤ و خودا، سروشتی بوون و نەبوون و چەندین بابەتی فەلسەفی دیکەی خستووەتە روو .
ئەحمەدی خانی
ئەحمەدی خانی کە خاوەنی داستانی «مەم و زین»ە، یەکێکە لە کۆڵەکەکانی ئەدەبی کوردی. ئەویش وەک شاعیرانی دیکە لە حوجرەدا خوێندوویەتی و مەلایەکی گەورە بووە. خانی لە داستانی «مەم و زین»دا نەتەنها چیرۆکێکی عەشقی گێڕاوەتەوە، بەڵکو لە هەمان کاتدا باسی لە بارودۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی کورد کردووە و داوای یەکگرتنی کوردی کردووە. ئەمەش نیشان دەدات کە حوجرەکان تەنها شوێنی خوێندنی ئایینی نەبوون، بەڵکو شوێنی گەشەکردنی هزری نەتەوەییش بوون.
پیرەمێرد
پیرەمێرد (حاجی تۆفیق) یەکێکی ترە لە دەرچووانی حوجرە کە رۆڵێکی گەورەی لە بووژاندنەوەی ئەدەبی کوردی و رۆژنامەگەریی کوردیدا هەبووە. ئەو لە حوجرەکانی کوردستاندا خوێندوویەتی و پاشان بووەتە رۆژنامەنووس و نووسەر. پیرەمێرد بە گۆڤاری «ژیان» و رۆژنامەی «ژیانەوە» توانی هەنگاوی گەورە بۆ پێشخستنی رۆژنامەگەری کوردی بنێت. هەروەها شیعرەکانی پیرەمێرد نوێنەرایەتیی قۆناغێکی گرنگی نوێبوونەوەی شیعری کوردی بوون.
حوجرەکان رۆڵێکی گرنگیان لە پاراستن و دەوڵەمەندکردنی زمانی کوردیدا هەبووە. لەم شوێنانەدا مەلاکان و فەقێکان هەوڵیان داوە زۆر زاراوەی ئایینی و زانستی بە زمانی کوردی بخەنەڕوو. هەروەها زۆرێک لە دەستنووسە مێژووییەکانی کوردی لە حوجرەکاندا نووسراون و پارێزراون. ئەم هەوڵانە بوونەتە هۆی ئەوەی زمانی کوردی بتوانێت وەک زمانێکی ئەدەبی و زانستی گەشە بکات.
زۆرێک لە فەرهەنگەکانی کوردی – عەرەبی و کوردی -فارسی لەلایەن مەلا و زانایانی حوجرەوە نووسراون. هەروەها حوجرەکان بوونەتە شوێنی گواستنەوەی چیرۆک و داستانە فۆلکلۆرییەکانی کوردیی لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی دیکە.
فرە چەشنی و فرە زاری لە ئەدەبی کوردیدا
وەک لە سەرەتادا ئاماژەی پێکرا، یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی ئەدەبی کوردی فرە چەشنی و فرە زارییە. شیعری کوردی بە زاراوەکانی کرمانجی باکوور، کرمانجی ناوەڕاست (سۆرانی)، کرمانجی باشوور (کەلهوڕی)، لوڕی، گۆرانی و زازاییەوە نووسراوە. هەر یەک لەم زاراوانە خاوەنی مێژوویەکی ئەدەبی تایبەت بە خۆیانن.
لە هەمان کاتدا، ئەدەبی کوردی فرە ژانریشە. لە شیعری کلاسیکی (کە کاریگەریی ئەدەبی فارسی و عەرەبی پێوە دیارە) بگرە تا شیعری فۆلکلۆری، داستان، بەیت، لاوک و حەیران، هەموویان بەشێکن لە کەلتوری دەوڵەمەندی ئەدەبی کوردی.
ئەم فرە چەشنی و فرە زارییە لە لایەکەوە دەوڵەمەندیی ئەدەبی کوردی پیشان دەدات، لە لایەکی دیکەشەوە وەک لە نووسینەکەدا ئاماژەی پێکراوە، بووەتە هۆی ئەوەی کە پۆڵێنکردنی مێژووی ئەدەبی کوردی کارێکی ئاستەنگ بێت بۆ توێژەران.
سەرەڕای ئەوەی کە سیستەمی خوێندنی مۆدێرن جێگای حوجرەی گرتووەتەوە، بەڵام کاریگەریی کەلتوری و فکریی حوجرەکان لەسەر کۆمەڵگای کوردی بەردەوامە. زۆرێک لە سیما رۆشنبیرییەکانی کورد لە سەدەی بیستەمدا، پەروەردەی حوجرە بوون، یان لەژێر کاریگەریی کەسانی دەرچووی حوجرەدا پەروەردە بوون.
هەڵبەت لە سەردەمی نوێدا، رۆڵی حوجرەکان گۆڕانی بەسەردا هاتووە. ئەوان چیتر ناوەندی سەرەکیی خوێندن و زانست نین، بەڵام لەهەندێک ناوچەی کوردستاندا هێشتا چالاکن و وەک شوێنێک بۆ فێربوونی قورئان و زانستە ئایینییەکان بەکار دێن.
حوجرەکان لە مێژووی کورددا رۆڵی ناوەندی رۆشنبیری و زانستییان گێڕاوە و بوونەتە مەکۆی پەروەردەبوونی چەندین شاعیر و زانای مەزنی کورد. ئەوان نەتەنها شوێنی خوێندنی ئایینی بوون، بەڵکو هەوێنی گەشەکردنی زمان و ئەدەبی کوردی و هزری نەتەوەییش بوون.
سەرەڕای ئەوەی کە کورد لەڕووی پێشکەوتنی تەکنەلۆژییەوە لە ئاستی گەلانی رۆژئاوادا نییە، بەڵام خاوەنی میراتێکی دەوڵەمەندی ئەدەبییە کە بەشێکی زۆری دەگەڕێتەوە بۆ رۆڵی حوجرەکان لە پاراستن و گەشەپێدانی ئەم میراتەدا. فرە چەشنی و فرە زاری و فرە ژانری لە ئەدەبی کوردیدا بووەتە هۆی ئەوەی کە کورد لە ریزی پێشەوەی گەلانی جیهان بێت لەڕووی داهێنانی ئەدەبییەوە.
ئێستا ئەرکی نەوەی نوێی کوردە کە ئەم میراتە دەوڵەمەندە بپارێزێت و لە هەمان کاتدا هەنگاوی نوێ بنێت بۆ بەرەوپێشبردنی ئەدەب و زانستی کوردیی لە سەردەمی نوێدا. ئێمە دەبێت لە کاتێکدا کە خۆمان گونجاندووە لەگەڵ سەردەمی نوێ و تەکنەلۆژیا و زانستەکانیدا، میراتی کۆنی خۆشمان لەبیر نەکەین، کە بەشێکی زۆری قەرزاری حوجرەکانین.
