تۆ نەك نیوە، هەموو دنیای

ژن لە شیعری (پەشێو) دا؛ تۆ نەك نیوە، هەموو دنیای

سدیق سەعید رواندزی

ژن، پێگەیەكی بەرز، جوان و پڕ شكۆی لە شیعری پەشێودا هەیە. زۆر جار دەیهێنێتە ئاستی گەردوون، بوون و ژیان و یەكسانی دەكات بە بوون بە گشتی، ئەگەر ژیان ژنی تێدا نەبێت، وەك ئەوە وایە گەردوون بە گشتیی هەڵگری هیچ توخمێكی دیكە نەبێت. ئەم روانینە بۆ ژن، رەنگدانەوەی ئەو دیدگا مرۆڤدۆستییەیە كە شاعیر بۆ ژن هەیەتی. پەشێو هیچ كاتێك ژن وەك ئامێر و كەرستەیەك لە خزمەتی پیاودا نابینێت كە ئەركی تەنها لە ماكێكی سێكسیدا كورت بكرێتەوە، وەك ئەوەی لای بەشێك لە شاعیرانی دیكەی كورد دەبینرێت. لەبەرئەوە لە كۆی شیعرەكانی ئەودا، روانینێكی پۆڕنۆیانە بۆ ژن نییە، رەنگە لە بەشێك لە شیعرەكانیدا جۆرێك لە ئیرۆتیك لە وەسفی جەستە و لایەنی بایۆلۆژیی ژندا هەبێت، بەڵام ئەم وەسفە لە چوارچێوەی هەستێكی سەرنجڕکێش و خۆشەویستانەدایە، ناپەڕێتەوە بۆ هەستێكی پۆڕنۆیی، بۆیە كە ئەو شیعرانەشی دەخوێنینەوە باسی مەمك و چەناگە و لایەنەكانی دیكەی جەستەی ژن دەكەن، ئێمە ناوروژێین و هیچ هەستەوەرییەكی سێكسیمان لا دروست نابێت. پەشێو، ژن وەك بزوێنەری ژیان، مانەوە و  هێزی بەردەوامیی ژیان بە گشتی دەبینێت. لەو سۆنگەیەشەوە گەلێك شیعری بەرز و رۆمانسییانەی بۆ ژن نووسیوە و ژنی بردۆتە ئاستێكی هێندە باڵا كە بەهایەكی گەورەی مرۆیی و ژیانیی پێ دەدات. پەشێو لە پەیوەندیی خۆشەویستیی نێوان خۆی و ئەوی تردا، پێوەرێك دادەنێت نەك هەر خۆشەویستیی تێدا پێوانە ناكرێت، بەڵكو تا ئێستا زانست بەو هەموو پێشكەوتنەی خۆیەوە، نازانێت مەزندەی پێوانەی ئەو دوورییە بكات، ئەویش دووریی نێوان زەوی و ئاسمانە، پەشێو لە شیعرێكدا دەڵێت:
خاتوونەكەم
بیستووتە ئاسمان چەند دوورە
من بارتەقای دووریی  نێوان زەوی و ئاسمان
تۆم خۆشدەوێت
تا ئێستا، مەودای دووریی نێوان ئەو دوو پێكهێنەرەی گەردوون نەزانراوە، پەشێو بۆیە ئەمە دەكاتە خەمڵاندن و مەزندەكردنی خۆشەویستیی خۆی بۆ ئەو، تاكو سنوورێك لە بەردەم ئەو هەست و خۆشەویستییە دانەنێت كە بۆ ئەوی هەیە، بەو مانایەی ئەگەر هەموو شتێك سنورێكی دیاریكراوی هەبێت و خاڵێكی كۆتایی هەبێت، ئەوا لە بەردەم خۆشەویستیی ئەودا خاڵێك و سنوورێك نییە ئاماژە بە كۆتایی هاتنی ئەو هەست و خۆشەویستییە بكات كە هەیەتی. گەر سەرنج بدەین، پەشێو دووریی نێوان هەسارەكانی بە نموونە لە شیعرەكەیدا بۆ پێوانەكردنی ئەو خۆشەویستییە نەهێناوەتەوە، چونكە هەموومان دەزانین دووریی نێوان زەوی و هەسارەكانی دیكە، بە ملیۆنان ساڵ مەزندە كراوە و دوورییەكەیان لە یەكتری تا ئەندازەیەك پێوانە دەكرێت، بۆیە شاعیر پەنای بردۆتە بەر وێنەیەكی دیكەی شیعریی باڵا و گوزارشتێكی دیكەی جیاواز، ئەویش دووریی نێوان زەوی و ئاسمانە كە دوورییەكی پێوانە نەكراوە. لێرەیشەوە ئەگەر ئەو دوورییە نەزانرێت ئەوا خۆشەویستی پەشێویش بۆ ئەو نازانرێت. ئەو بەها و وەسفەی پەشێو بۆ ژن هەیەتی، لە شیعری (ژن)دا دەگاتە ترۆپك و هیچ وەسفێكی دیكە لە بەرانبەر ئەو وەسفەی لە شیعری ژندا دەیبینین، بە هاو هێزی سەرنجڕاكێشانی نامێنێت. شاعیر لەو دەقەیدا ژن یەكسان دەكات بە ژیان و گەردوون بە هەموو پێكهاتەكانییەوە و سەرلەبەری ئەو پێشكەوتنە ژیاریی و زانستییەی هاتۆتە ئاراوە، لە بەرانبەر بوونی ژندا دادەڕمێن و جیهان و مرۆڤ دەگەڕێنەوە هەزاران ساڵ لەمەوبەر و وەك سەردەمی چاخی بەردینیان لێ دێت. پەشێو لە شیعری (ژن) دا دەڵێت:
بە بینینت
من دەبمەوە بنیادەمی چاخی بەردین
دەچمەوە ناو ئەشكەوتی  تار، جەنگەڵی چڕ
گوێ شل دەكەم
بۆ برووسكە و گۆڵەی هەور و بارانی خوڕ
شارستانی دوگمە و وایەر بزر دەبن
تەنها بە بینینی ژن، هەموو ئەو گۆڕانكارییە فیزیكی و سروشتییانە دروست دەبن. مرۆڤ كاتێ دەبێتەوە مرۆڤی چاخی بەردین و هەروەك دەسپێكی ژیانی سروشتییانەی نێو سروشتی لێ دێت و ئاشنای هیچ گۆڕانكارییەك نابێت. ئەم هێزە سیحراویی و بزوێنەرە بە هێزە چییە وا لە مرۆڤ دەكات بە چركەیەك ئەو هەموو پێشكەوتن و گۆڕانكارییانە جێ بهێڵێت و بچێتەوە نێو ئەشكەوت؟ بێگومان ژنە. 
پەشێو لێرەدا، لە بەردەم دوو جۆر جوانیی رامان دەگرێت كە دەكرێت بە جوانیی دەستكرد و خۆرسكانە ناوی بەرین. ژن وەك بوونەوەرێكی جوان و رۆمانسی، هەر لە بنەڕەتەوە هەڵگری جوانییەكی سروشتییە و هێمایە بۆ جوانیی، بە پێچەوانەی ئەو جوانییە  رازاوە و دەستكردانەوەی لە رێگەی  فیلەر و بۆتۆكسەوە دەكرێن، ئەو جوانییە سروشتی و  راستەقینەیەی ژن، هێزێكی هێندە رووخێنەری هەیە، دەتوانێت ژیان سەرەو ژێر بکات. پەشێو دوای ئەوەی ئەو هێزە بە ژن دەدات، ئەوا هەر بە هەمان شێوە، هێزی ئاوەدانكرنەوەشی پێ دەدات. بەمەش پەشێو ژن وەك میكانیزمی گۆڕانكاریی گەورەی ژیان و سروشت بە ئاراستەی جوانییتر دەبینێت. پەشێو دەزانێت ئەگەر ژیان وێران بوو، ئەوا بە بێ ژن ئەو ژیانە هیچ چێژ و جوانییەكی نامێنێت، بۆیە دەسەڵاتی ئەوەشی پێ دەدات دیسانەوە هەموومان لە ئەشكەوتی چاخی بەردینەوە جارێكی دیكە بێنێتەوە نێو شارستانیەت، بۆیە ئەمجارەیان دەڵێت:
تۆ دەتوانی بە نیگایەك
سەوزەڵانێك بە رووتەن كەی
لە دەستت دێ بە هێمایەك
بەردەڵانێك بە چیمەن كەی
بەمەیش پەشێو ئەو هێزە بە ژن دەدات، سەوزایی بخاتەوە نێو سروشت، هەم هێمای جوانییە، هەمیش هێمای ژیان و بەردەوامیی ژیان. لە كۆتایی شیعرەكەشدا، پەشێو بەو هەموو خاسیەتانەی داویەتە پاڵ ژن، قەناعەت ناکات، بەڵكو زۆر بە راشكاوی دەڵێت:
تۆ نەك نیوە هەموو دنیای
جیهان وەك میكانۆیەك لە بەردەم دەستی ژندا یاریی پێ دەكرێت، لە یەك كاتدا هێزی رووخاندن و بونیادنانەوەی هەیە و هێزێكی گەورەی بە ژنداوە. لێرەدا دەكرێت ئەو پرسیارە بكەین، پەشێو بۆ چی ژن دەكاتە بكەری ئەم تاقیكردنەوەیە؟ مەبەستی چییە؟ بە بڕوای من، لێرەدا پەشێو مەبەستیەتی، هیچ گومانێك لە توانستی هزری و جەستەیی ژن نەهێڵێت و ئەو تێڕوانینە میللی و خێڵەكییە رەت بكاتەوە كە ژن بە لاواز دەبینێت، بەمەش ژن دێنێتە ئاستی پیاو و یەكسانی دەكات لەگەڵ ئەم رەگەزە ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكەوە، پەشێو دوای ئەوەی دنیا بە دەستی ژن تێكوپێك دەدات، هەر بەدەستی ئەویش بە نیگایەك دروستی دەكاتەوە. ئەمەش ئەو پرسیارەمان لا دروست دەكات  بۆچی جارێكی دیكە جیهان بونیاد دەنێتەوە؟ مەگەر خۆی وێرانی نەكردووە؟  دیار ە ئەمە پەیوەستە بەو پەیوەندییەی لە نێوان ئەو دوو رەگەزەدا هەیە و تەواوكەری یەكترین. وەك ئەوەی خودا ئادەمی لە قوڕ خوڵقاند دواتریش حەوای لە پەراسووی ئەو وەك ئەوەی دەگوترێت دروست كرد، بۆ ئەوەی تەنهایی ئادەم بڕەوێنێتەوە. پەشێو لە شیعری ژندا، هێزێكی سروشتیی و فیزیكیی  گەورە بە ژن دەدات  كە كاریگەرییەكانی لە سەر ژیانی مرۆڤ هەر تەنها  لەو بوونە رۆمانسییەدا دەرناكەوێت كە زۆرجار لە پەراوێزی جوانیی ژنێكەوە گوزارشتی لێ دەكەین، بەڵكو  ژن دەكاتە ئەو بزووێنەرەی  بە دەركەوتنی دەتوانێت ژیان ژێراو ژوور بكات و مرۆڤ بگەڕێنێتەوە چاخی بەردین. هەموو جوانی و پێشكەوتنەكانی ژیان لە بەردەم ژندا هیچ شوێنێكییان نامێنێت. هەموو گەردوون بە بچووکیی لە ئاست ژن دەبینێت و ئەو هاوكێشەیە هەڵدەوەشێنێتەوە كە بڕوای وایە ژن نیوەی كۆمەڵگەیە بەڵكو لای ئەو نەك نیوە هەموو دنیایە. ئەمەش پێچەوانەی ئەو روانینەیە كە دەڵێت: زمانی شیعریی پەشێو، زمانێكی نێر سالارانەیە و پەشێو لە شیعری “لە دەستم دێ” دا بەكەم تەماشای ژن دەكات، بە پێچەوانەوە  پەشێو گەورەترین و كاریگەرترین وێنەی ژن دەكێشێت، بە جۆرێك كە بە بێ ژن ژیانێك بوونی نییە و هیچ مانایەكی نییە. ئەو بە جۆرێك پەیوەستبوونی خۆی بە ژنەوە پیشان دەدات، تەنانەت ناتوانێت لێشی تووڕە بێت و بیڕنجێنێت، وەك ئەوەی  هەموو مرۆڤێك دەشێ بە هەر هۆكارێك بێت، دڵی لە كەسێك بڕەنجێت و بۆ هەتایە لە بیری بكات، بەڵام تووڕەبوونەكانی پەشێو لەگەڵ ژندا، هەر تەنها چەند چركەیەكی كەمە و ئیدی ژن لای ئەو دیسانەوە دەبێتەوە هەمان ئەو مرۆڤە گەورە و مەزنەی كە پێش تووڕەبوون ناسیویەتی، پەشێو لە شیعرێكیدا دەڵێت: 
ئەگەر رۆژێك لێت تووڕە بووم
ئەگەر رۆژێك بڕیارمدا جێت بهێڵم
دڵتەنگ مەبە خەمت نەبێ
درێژترین رێی تووڕەییم
لە بەر دەرگا كۆتایی دێ

هەموو مەوداكانی تووڕەیی پەشێو، لە رووی ئەندازەییەوە هەر لە بەر دەرگای خۆشەویستەكەی كۆتایی دێت، واتا چەند پەست و نیگەرانیش بێت هەر ناتوانێت دەستبەرداری ئەو بێت و تووڕەییەكە هەر ئەوەندە بڕ دەكات كە دەگاتە نێو دەرگە و كاتێ هەستی دووركەوتنەوە و ماڵئاواییش دەیگرێت، ئیدی جارێكی دیكە سیحری خۆشەویستیی ئەو بەكێشی دەكاتەوە و تووڕەییەکەی ناهێڵێت. ژن لە شیعری پەشێودا هەر تەنها مرۆڤێك نییە، بەڵكو بوون و ژیانە كە بە بێ ئەو نە دەتوانێت بژیت، نە سروشت و ژین و گەردوون و هەموو شتێكیش هێز و جوانییەكیان هەیە. ئەمەش رەنگدانەوەی ئەو دنیابینییە مرۆڤدۆستی و ژندۆستییەیە كە پەشێو بۆ ژن هەیەتی و بە هیچ شێوەیەك كەمتر لە رەگەزەكەی دی تێی ناڕوانێت.