کتاب مناقشه، دموکراتیزاسیون و کُردها در خاورمیانه منتشر شد.

شناسنامه کتاب: مناقشه، دموکراتیزاسیون و کُردها در خاورمیانه (ترکیه، عراق، ایران و سوریه)، مجموعه مقالات به کوشش دیوید رومانو و مهت گورسس، مترجم جواد صالحی و فاتح مرادی نیاز، تهران: نشر زیتون سبز، ۱۳۹۸.

معرفی کتاب «مناقشه، دموکراتیزاسیون و کُردها در خاورمیانه ترکیه، عراق، ایران و سوریه»

دکتر جواد صالحی و فاتح مرادی نیاز

در نتیجه تغییر و تحولات سیاسی و اجتماعی گسترده در خاورمیانه در یک دهه اخیر، به ویژه بعد از شعله‌ور شدن قیام‌های موسوم به بهار عربی، زمینه‌های لازم برای ایفای نقش اقلیت‌های قومی و مذهبی در بسیاری از کشورهای که تحت تاثیر این تحولات بودند فراهم شد. کُردها به عنوان یکی از اقلیت‌های تاثیرگذار در کشورهای ترکیه، ایران، عراق و سوریه توانستند با این تغییر و تحولات همگام شده، از آن تاثیر بپذیرند و حتی بر روندهای آن تاثیرگذار باشند. ضعف جوامع مدنی در کشورهای خاورمیانه، عدم همگرایی آراء و مطالبات کنشگران مختلف در این کشورها و ماشین سرکوب قدرتمند دولت‌های اقتدارگرا سبب شد بسیاری از این قیام‌ها و حرکت‌های گسترده اعتراضی ره بجای نبرد. امروز بعد از گذشت بیش از هشت سال از شروع قیام مردم در سوریه، نه تنها مطالبه آزادی و دموکراسی ره به جای نبرده، بلکه حاکمیت اقتدارگرایی رژیم بعث در آستانه اعلام پیروزی نهایی بر مخالفان خود است. کُردهای سوریه به همراه همپیمانان خود که در حال حاضر بخش بزرگی از شمال و شمال شرق سوریه را تحت عنوان « خودمدریتی مناطق شمال و شرق سوریه» در اختیار دارند و مورد حمایت آمریکا و ائتلاف بین‌المللی ضد داعش هستند، در تلاش هستند تا یک سیستم حاکمیتی غیرمتمرکز مورد توافق تمام طرفین ایجاد کنند. تلاشی که تا کنون بی‌نتیجه بوده است. اهمیت و جایگاه کُردها در تحولات سوریه و عراق و مبارزه با داعش در این کشورها، تاثیرپذیری و الهام‌بخش بودن آن برای کُردها در کشورهای ترکیه و ایران و بازخوردهای آن سبب شد تا نوعی آگاهی جمعی در ارتباط با مسئله کُردی در میان خود کُردها ایجاد شد و بازتاب آن در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، زمینه‌های لازم برای شناخت بهتر و عمیق‌تر مسئله کُردی در حوزه منطقه و بین‌الملل بوجود آید.

این کتاب دربردارنده مجموعه مقالاتی از صاحب‌نظران معروف در حوزه مطالعات مربوط به کُردها و پرسش‌های مطرح در زمینه‌ی فرآیند دموکراتیزاسیون است که در چهار بخش تنظیم شده است. در بخش اول کتاب به موضوع کُردها و موانع موجود بر سر راه دموکراتیزاسیون و کاستی‌های موجود در این حوزه در کشورهای ترکیه، عراق، ایران و سوریه پرداخته شده است. در بخش دوم، “فرآیند دموکراتیزاسیون در جوامع چند پاره” با توجه به ادبیات، نظریه‌ها و نمونه‌های آکادمیکی موجود در جوامع چند ملیتی (قومی) و فرآیند انتقال دمکراتیک مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه و در بخش سوم با عنوان “کُردها و فرآیند دموکراتیزاسیون” تلاش شده تا تاکید بیشتری بر روی مطالبات کُردها و پتانسیل‌های ممکن جهت دمکراتیزه کردن جوامع کشورهای ترکیه، عراق، ایران و سوریه شود. در بخش پایانی نیز توجه خوانندگان به پتانسیل و ماهیت فرامرزی مسئله کُردها جلب شده و اینکه تحولات (سیاسی و نظامی) در هر کدام از این کشورها  و مناطق کُردنشین چگونه می‌تواند سایر بخش‌ها را تحت تاثیر قرار دهد. 

در بخش اول کتاب با عنوان “اقتدارگرایی و کُردها”، شیوه‌های مختلف امنیتی کردن مسئله کُردی در هر یک از این کشورها مورد ارزیابی قرار گرفته و اینکه چگونه دولت‌ها از آن برای عدم تسهیل فرآیند دمکراتیزه کردن این جوامع بهره‌برداری می‌کنند. نویسندگان این بخش تلاش کرده‌اند تا جوانب منفی این روند، پیچیدگی‌های خاص و چند وجهی بودن آن بیشتر مورد توجه باشد. بنابراین در فصل اول کتاب، میشل گونتر[۲]  بر روی هسته‌ی مرکزی قدرت در ترکیه متمرکز شده و اینکه چگونه گروه‌های محدودی از نخبگان سیاسی در این کشور تا امروز توانسته‌اند از انجام هر گونه اصلاحات سیاسی در جهت به رسمیت شناختن شدن حقوق کُردها و سهیم کردن آنها در قدرت ممانعت به عمل آورند. در فصل دوم به قلم اوزوم یسیلتاس[۳]، بر روی اعراب و ملی‌گرایان عرب تمرکز شده که چطور آنها هر گونه سازش بر سر مسئله کُردها را قرار گرفتن در سراشیبی جدایی‌طلبی و استقلال کُردها تفسیر می‌کنند و بنابراین، شاهد تاریخی طولانی از سرکوب نظام‌مند و حتی نسل‌کشی توسط صدام حسین در عراق بوده‌ایم.

در ادامه و در فصل سوم از این بخش از کتاب، اوا ساولسبرگ[۴] به تشریح و تحلیل چگونگی به حاشیه رانده شدن کُردها در ساختار سیاسی سوریه می‌پردازد. اگرچه جنگ داخلی سوریه و بحران این کشور فرصت‌هایی را برای کُردها فراهم کرده تا بتوانند آزادانه و به دور از سرکوب و کنترل دولت مرکزی فضای نسبتا آزادی برای خود دست و پا کنند، اما او به این روند چندان خوش بین نیست و بر این باور است که احزاب کُردی حاکم در این بخش از کشور در ارائه یک الگوی دمکراتیک از حکمرانی موفق نبوده‌اند.

در بخش دوم از کتاب با عنوان “دمکراسی در جوامع چند‌پاره”، دیوید مسون[۵] در فصل چهارم با یاری جستن از دانش ژرف خود در زمینه‌ی نظریه جنگ‌های داخلی، شورش‌های مسلحانه و فرآیند دمکراتیزاسیون در جوامع پسا بحران به بررسی مسئله کُردها پرداخته است. او به عنوان پژوهشگری که تا کنون در زمینه مسئله کُردها فعالیت پژوهشی نداشته است، بیشتر از منظر عمومی، کلی‌گرایانه و تطبیقی به این مسئله نگریسته است. در همین راستا و در فصل پنجم، جان بوث[۶] با توجه به تجربه و دانش غنی خود در حوزه مطالعات آمریکای لاتین، به بررسی تطبیقی مسئله کُردها در کشورهای ترکیه، عراق، ایران و سوریه با توجه به آمریکای لاتین همت گمارده است. با وجود تمایزات چشم‌گیر بین خاورمیانه و آمریکای لاتین، بحران‌های مدنی در کشورهای آمریکای لاتین گروه‌های کثیری از اقلیت‌های محروم از حقوق ابتدایی خود را شامل می‌شود.  این اقلیت‌ها با توجه به قواره و میزان همبستگی خود، می‌توانند نقش سازنده‌ای در فرآیند دمکراتیک کردن و در نهایت پایان دادن به نزاع‌ها داشته باشند. بوث برخی از نمونه‌های موردی و چگونگی این مهم را بر می‌شمارد. در فصل ششم از این بخش، نیکول اف. واتس[۷] بر روی حکومت اقلیم کُردستان عراق متمرکز شده است.  کُردها در عراق با کسب حق خودمختاری قابل توجه در این کشور نشان دادند که سناریوهای محتمل برای کُردها چه می‌تواند باشد. واتس با بررسی حکومت خودمختار این منطقه و میزان دستاوردهای آن برای مردم کُرد در زمینه‌ای دمکراسی، بر این باور است که خودمختاری، حاکمیت گروه‌های کُرد و حتی تشکیل کشور مستقل کُردی به هیچ وجه به معنای کسب آزادی و دمکراسی برای آنها نیست. 

در بخش سوم کتاب با عنوان “کُردها و فرآیند دموکراتیزاسیون” نگاه خوشبینانه‌تری به موضوع شده است. در این بخش به بررسی مطالبات کُردها در کشورهایی که در آنها ساکن هستند پرداخته شده و اینکه چگونه می‌توان این مطالبات را عملی کرد و آیا بازخورد آنها در روند کلی دموکراتیزاسیون در جامعه می‌تواند مثبت باشد؟ گونس موراد تزکور[۸] در فصل هفتم به بررسی اُفت و خیز درگیری‌های مسلحانه بین کُردها و دولت ترکیه پرداخته و شیوه‌هایی را که ممکن است به صورت دمکراتیک به این روند خشونت پایان دهد، مورد ارزیابی قرار داده است. در فصل هشتم، دیوید رومانو[۹] بر روی مسئله‌ی کُردها در عراق و نقش آنها در بازنویسی قانون اساسی این کشور در ۲۰۰۵ تمرکز کرده و بیان می‌کند که مطالبه کُردها برای بسط سیستم غیرمتمرکز حکمرانی و تسهیم قدرت بهترین شیوه‌ی حفظ یکپارچگی و تمامیت ارضی عراق است.  در فصل نهم روبرت لوو[۱۰] به دستاوردهای (سیاسی، اجتماعی، فرهنگی) کُردها در بحران چند سال اخیر سوریه نگاهی انداخته است و توجه ما را به ادعاهای پرسش برانگیز و دمکراتیک رهبران کُرد در حوزه حکمرانی جلب می‌کند و بر این باور است که رویدادهای سوریه، حداقل اولین فرصت جدی ممکن پیش‌روی تغییرات دمکراتیک را فراهم کرده که بدون توجه و جلب رضایت کُردها و تامین مطالبات آنها محکوم به شکست است.

 بخش چهارم و پایانی این کتاب با عنوان ” مسائل منطقه‌ای” به ماهیت فراملی و کشوری مسئله کُردها پرداخته است. مسئله‌ی کُردها در هر یک از چهار کشور منطقه جدا از مسئله کُردها در سایر کشورها نیست. مرزهای جغرافیایی موجود که مناطق کُردنشین را از یکدیگر جدا کرده است، شاهد تحرک و فعالیت‌های غیررسمی مردمان، کالاها و ایده‌ها در این مناطق بدون توجه به ماهیت وجودی این خطوط مرزی بوده است. در دنیای امروز که بُعد جهانی شدن آن روز به روز خود را بیشتر نمایان می‌کند، به احتمال زیاد موجب تسریع و تسهیل این روند می‌شود. بنابراین، همان‌طور که قیام موسوم به بهار عربی در تونس به زنجیره قیام‌های مشابه در سایر کشورهای عربی منجر شد، تحولات روی داده در یکی از مناطق کُردی می‌تواند به سایر مناطق کُردنشین در سایر کشورهای همجوار نیز تسری پیدا کند. این بخش از کتاب و در فصل دهم به قلم مهمت گورسِس[۱۱] به بررسی این ماهیت تسری‌بخش مسئله کُردی اختصاص دارد.

معرفی مترجمین

سید جواد صالحی، استادیار دانشگاه شیراز و دانشکده حقوق و علوم سیاسی و پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه در تهران هستند.

فاتح مردای نیاز، متولد سال ۱۳۶۵ شهرستان دهگلان (روستای نیاز) در استان کردستان و دانش‌آموخته کارشناسی ارشد دانشگاه شیراز در رشته مطالعات خاورمیانه و شمال آفریقا هستند.

________________

[۲] Michael M. Gunter

[۳] Ozum Yesiltas

[۴] Eva Savelsberg

[۵] T. David Mason

[۶] John A. Booth

[۷] Nicole F. Watts

[۸] Güneş Murat Tezcür

[۹] David Romano

[۱۰] Robert Lowe

[۱۱] Mehmet Gurses

 هر نوع بازنشر این متن با ذکر منبع «سایت خانه کتاب کردی” مجاز است.