ماڵی کتێبی کوردی
کتێبی «جوانیناسیی گێڕانەوە لە ئەدەبی کوردیدا» بڵاوکرایەوە
بوشرا کەسنەزانی
گێڕانەوەناسی وەك زانستێكی نوێ، ڕێگەیەكی ڕێكخراوە بۆ لێكۆڵینەوەی بونیادی گێڕانەوە. بە وردبوونەوە لە شێوەی بەرهەمی ئەدەبی، هەوڵ دەدات بگات بە پەیڕەوێكی واتایی سەروو دەق و گوتاری گێڕانەوەیی دەقەكە وا لێ بكات قابیلی تێگەیشتن بێت. بە واتایەكی تر: ئەم زانستە بە هۆی كۆمەڵێك دەستوور و یاسای هەڵهێنجراو لە خودی گێڕانەوەوە، حوكمی خۆی بەسەر دەقدا دەكات و هاوكات وا دەكات توانای تێگەیشتن و دركی زیاترمان لە گێڕانەوە، هەبێت. دەقەكە چ بە شێوەی پەخشان یان شیعر بێت، بە هۆی ئەو بنەمایانەوەی كە بوونەتە هۆی پێكهێنانی گێڕانەوە و جەوهەری گێڕانەوەن، دەبێتە جێی لێكۆڵینەوە. بە سەرنجدان لە بەش و یەكەكانی دەقەكە، كۆی دەقەكە دەخرێتە بەر باس و دواجار ڕەخنەگر وەك بەشێكی گشتگیر، حوكمی خۆی لە بارەی دەقەكەوە دەخاتە ڕوو. لێرەوە بە پشتبەستن بەم زانستە و تێڕامان لە دەقی گێڕانەوەیی ئەدەبی كوردی؛ بڕیاری لێكۆڵینەوەمان لە بارەی گۆشەیەكی گێڕانەوەناسییەوە دا، ئەویش گۆشەی جوانیناسییە. بۆیە ناونیشانی باسەكەمان كردووە بە: “جوانیناسی گێڕانەوە لە ئەدەبی كوردی”دا، كە هەوڵێکە بۆ کەشفکردن و ناسینی كاری گێڕانەوەی ناو ئەدەبی کوردی. شرۆڤە و شیکردنەوە و دواجار خستنەڕووی کۆی ئەو وردەکاری و هونەرسازییەیە کە لە ئەدەبیاتی گێڕانەوەی کوردیدا هەیە. ناونیشانی ڕوونكردنەوەیی “لێكڵۆلینەوەیەكی بونیادگەرییە” وەك بەشێكی چەسپیو لە پڕۆپۆزەڵی ئامادەكراو، مەبەست لە زانستی گێڕانەوەناسییە كە لە هەناوی بونیادگەرییەوە هەڵدەقوڵێت.
ناونیشانەكەمان سنووری باسەكەی بۆ دەستنیشان كردووین: جوانیناسیی گێڕانەوە لە ئەدەبی كوردیدا. بەم پێیەش وشەی جوانیناسی وەك خۆی (بە چەمكە فەلسەفییەكەی) خەمی ئەم توێژینەوەیە نییە، هێندەی ئەوەی بۆ بابەتەكەمان بەكار دەهێنرێت و بیری پێ دەكرێتەوە، كە گێڕانەوەیە لە ئەدەبی كوردیدا. ئێمە لەم تێزەدا وشەكە لە كۆنتێكستە ئەورووپاییەكەی خۆی دابڕ دەكەین و تا ئەو ئەندازەیە پێویستیمان بە چوونەوە سەر ڕەوتی مێژوویی و پێكهاتەكەی لەناو هونەرە جۆراوجۆرەكاندا هەیە، كە وابەستەی ئەدەبیات بێت. دواجار وەك دووربینێك بۆ بیركردنەوە لە دنیای لۆكاڵیی خۆمان و چالاكییەك لەو نێوانەدا كە گێڕانەوەیە سوودی لێ وەردەگرین. گێڕانەوە جۆرێكە لە هونەر و وەك پێویستیی هەموو هونەرێكیش بەرهەمهێنەری جوانیناسیی خۆیەتی. ئێمە قسە لە جوانیناسی دەكەین، وەك ئەوەی لە ئەدەبی گێڕانەوەی كوردیدا بەدی دەكرێت، نەك مێژوو و ئاڕاستەی جوانیناسی لەناو فەلسەفەی ئەورووپاییدا. بەڵگەنەویستیی ئێمە بۆ ئەم هەڵبژاردنە ئەوەیە جوانیناسی لە كۆی ئەو چالاكییانەدا هەیە كە میللەتە شارستانی و مێژووییەكان ئەنجامیان داون. هیچ نەتەوەیەك و میللەتێك لە مێژوودا نییە خاوەن ئاستێك لە جوانیناسی و سەلیقەی جوانیناسیی خۆی نەبێت. كوردیش میللەتێكی مێژوویی و خاوەنی شارستانییەتێكی دێرینەیە و جوانیناسیی خۆی لە كۆی ئەو چالاكییانەدا بەرجەستە كردووە كە ئەم میللەتەیان گەیاندووە بە پێگە شارستانییەتەكەی. ئەدەبیات یەكێكە لەو چالاكییانە و گێڕانەوە یەكێكە لە گرنگترین لقەكانی ئەدەبیات. بۆیە ئێمە لەسەر ئەم خاڵە دەوەستین و جوانیناسیی گێڕانەوە لە ئەدەبی كوردیدا وەك بابەتێكی كارلەسەرنەكراو، یان دەستبۆنەبراو دەبینین. بەم جۆرەش بە دووبارەكردنەوە مێژووی جوانیناسی لەناو كتێبەكان و لە ئەدەبیاتی شوێنەكانی تری دنیادا پەیوەست نابین. ئەگەر ئێمە لەم تێزەدا مێژووی ئێستاتیكامان نووسیباوە، ئەوكاتە دەبوو قۆناغبەقۆناغ پەیگری لەو مێژووە بكەین و وەك بابەتێكی نەریتیی ئەو شتانە بڵێینەوە كە لە كتێبەكاندا كەسانی تر گوتوویانن. ئێمە ڕاستەوخۆ پابەند دەبین بە جوانیناسییەوە، وەك ئەوەی لە ئەدەبیاتی گێڕانەوەی خۆماندا بەرجەستە بووە.
سنووری لێكۆڵینەوەكە:
هەڵبژرادنی وەها ناونیشانێک ئەگەرچی سنووریکی فراوانی هەیە، بەڵام بەدەر نییە لە توانای کاری خوێندکاری باڵا، چونکە لە لایەکەوە بابەتەکە تا ئێستا بەو شێوە گشتگیری و وردبینییە کاری لەسەر نەکراوە، جوانیناسیی گێڕانەوە نەبووەتە كێشەیەك بۆ توێژەری ئەكادیمی. لە لایەکی ترەوە وەک پێویستیی ناو لێکۆڵینەوەی ئەدەبیاتی گێڕانەوە، ئەم کارە جێی خۆی دەگرێت و دەبێتە سەرەتایەك بۆ توێژینەوەی دیكە لە بوارەكانی: ئەدەبیاتی فۆلكلۆر و زارەكی و بەندبێژی، ئەدەبیاتی شیعری و گێڕانەوە لەنێو فەرهەنگ و كولتوور و گەلێك لقی دیكەی ئەدەبیاتماندا. یەكێك لەو هۆكارانەی وەهای كردووە سنوورەكە بەو فراوانییە وەربگرین، ئەوەیە لە گێڕانەوەناسیدا ئێمە دەبێت كار لەسەر یەك لەو ژانرانە بكەین كە گێڕانەوەن، بەڵام هەندێك لەو ژانرانە لە شێوەزارێكدا هەیە و لەوی تردا نییە. بۆ نموونە داستان، ئەگەر تەنها كرمانجی ناوەڕاستمان وەرگرتبا، دەبوو لە بارەی داستانەوە نەدوێین و ئەوسا داستانە گۆرانی و كورمانجییەكان بەو پێكهاتە هونەری و وێنەسازی و گێڕانەوە جوانانەوە پشكیان نەدەبوو لە نامەكەدا و وەك كەموكورتییەك دەكەوتە ملی باسەكەمان، چونكە ئەوەی لەم شێوەزارەدا لە بەردەستدایە، بەشێكی وەرگێڕانی داستانە فارسییەكانە، بەشێكی دیكەیشی ئەدەبیاتی میللی و زارەكین {بۆ نموونە ئەو داستانانەی كەمالی وەریگێڕاون}. یاخود ئەگەر خۆمان بە ماوەیەكی دیاری كراوەوە ببەستایەتەوە، ئەوسا هەندێك لە ژانرەكان یان بەسەر چووبوون، یان هێشتا نەدەنووسران، دیسانەوە كارەكە لەنگ دەبوو، بۆ نموونە ئەگەر سەرەتای كلاسیك لە مەلای جزیرییەوە تا ئەدەبی نوێ و گۆران وەرگیرایە، ئەوا نەماندەتوانی قسە لەسەر چیرۆك، ڕۆمان و چیرۆكەشیعر وەك دیارترین ڕەگەزی شیعری نوێ باس بكەین. خۆ ئەگەر بە پێچەوانەوە بوایە لە ئەدەبی نوێوە كارمان بكردایە ژانرەكانی داستان و غەزەل و قەسیدە و هەقایەت باس نەدەكران. بۆیە لێرەدا پێوستمان بە نیشاندانی سیمایەكی گشتیی ئەدەبی كوردی هەبووە. وەرگرتنی دەق و نموونەكانیش پەیوەست بووە بە سەلیقە و مەیلی توێژەرەوە، چونكە خودی كاركردن لەسەر جوانیناسی ئەو مافەت پێ دەدات، لە دیدگای خۆت و بە پێشینەی مەعریفیی خۆت ئەو بڕیارە بدەیت. لە لایەكی ترەوە خاڵێك كە دەبێتە جێی گازندە، نائامادەیی دەقی نووسەرانی ژنە، هەرچەندە كردەی گێڕانەوە و لە بنەڕەتدا ڕۆحێكی مێینەیی و ژنانەیی هەیە، لە كۆمەڵگە جۆراوجۆرەكاندا ژنان هەقایەتخوانی یەكەمی ژیانی تاكەكان، دایكان بە هەقایەت مناڵەكان گۆش دەكەن، بەڵام كاتێك دێینە سەر دەق، ئیتر بۆ ئێمە دەقی ژنانە و دەقی پیاوانە نابێتە جێی سەرنج، ئەو دەقەی بەها جوانیناسییەكانی كێشت دەكات، ئەوە دەبێتە كەرەستە بۆ كارەكەت، بۆیە ئەم كارە بە ئاگایی و لە ناسینی دەقەكانەوە هاتووە و نەمانویستووە بۆ هاوسەنگیڕاگرتن، نامەكان بار بكەین بە دەقێك كە ڕاینەكێشاوین.
هۆكاری هەڵبژردنی بابەتەكە:
بێگومان بۆ هەڵبژاردنی هەر بابەتێك چەندان هۆكار هەن كە بوونەتە پاڵنەری توێژەر، یەكێك لەو هۆكارانە گرنگیی گێڕانەوەناسییە، ئێمە دەتوانن وەك زانستێك لە ڕێگەیەوە كار لەسەر دەقی گێڕانەوەییمان بكەین، كە هێندەی ئێمە سەرنجمان دابێت، كەم كەم خەریكە لە گۆشەنیگا و ڕەهەندە جیاكانەوە كاری لەسەر دەكرێت، ئەگەر ئاماژە بە چەند كارێك بدەین یەكێك لەوانە نامەی ماستەری توێژەرە بە ناوی “پڵۆت لە چیرۆكی كوردیدا”، كە تێیدا لە چوارچیوەی زانستی گێڕانەوەناسیدا لە پڵۆتی چیرۆكی نوێمان لە چوارچێوەی قوتابخانەی بونیادگەریدا كۆڵیوەتەوە، لە پاش ئەوە سیمۆلۆژیای گێڕانەوە-حەمەمەنتك و گێڕانەوەناسیی هاشم ئەحمەد زادە جێی باسن، بەڵام ئەوەی نەبووەتە جێی سەرنجی لێكۆڵەران، یاخود هێشتا كاریان لەسەر نەكردووە، ڕەهەندی ئێستاتیكایە. ئەمەش بووەتە پاڵنەری یەكەم بۆ هەڵبژاردنی ئەم بابەتە. كەم و زۆر لە بارەی جوانیناسییەوە بابەت هەن. بۆ نموونە “ئێستاتیكای شیعری نوێی كوردی”ی جەبار ئەحمەد حسێن، یان ئێستاتیكای وەسف لە چیرۆكەشیعرییەكانی ئەنوەر قادر محەمەددا “ڕەوەند حەمەجەزا”، بەڵام بەو گشتگیری و پاوانخوانخوازییە كارێك لە بەردەستدا نییە.
هەموو توێژینەوەیەك بە دوای وەڵامی پرسیارگەلێكدا دەگەڕێت و ئەمەش وەك گرفتی لێكۆڵینەوەكە، كاری سەرەكیی توێژەرە چارەسەر و وەڵامدانەوەی، بۆیە ئەم بەرهەمە بە ئەنجامی خواست و مەیلی توێژەر دادەنرێت سەبارەت بە گێڕانەوە و گەڕان بۆ وەڵامی: ئەم گێڕانەوەیە بۆچی هەمیشە چێژبەخشە؟ بۆچی گێڕانەوە باڵی بەسەر هەموو ئەدەبیاتدا كێشاوە؟ نووسەرە مەزنەكانی بوارەكانی زانست و هزر و فەلسەفە و عیرفانیش خۆیان لە گێڕانەوە نەبواردووە، تەنانەت پەروەردەگاریش وەك حیكایەتخوانی یەكەم، لەگەڵ ناردنی هەر پەیامبەرێكدا دیسانەوە زاری بۆ گێڕانەوە هەڵهێناوە.
بەشەكانی نامەكە:
پلانی كاركردنمان لەسەر ئەم بابەتە وەها داڕشتووە، كە باسەكە بۆ سێ بەشی سەرەكی دابەش ببێت، هەر بەشەیشی لەناو خۆیدا لە چەند پار و پارچەیەك پێك دێت. بەشی یەكەممان بە ناونیشانی ئێستاتیکا و گێڕانەوەناسی، سیما و خەسڵەتەكانی لە ئەدەبیاتی كوردیدا، بە ڕێژەیەكی زۆر تیۆرییە و بۆ وردبوونەوە لە چەمك و زاراوە و ناساندنی هەردوو چەمكی گێڕانەوەناسی و جوانیناسی تەرخانمان كردووە. لەوێدا وێڕای ئەوەی سەرەتایەكی مێژوویی هەردوو زانستەكەمان باس كردووە، لە بارەی چییەتی و چۆنێتیی كاركردنی ئەم چەمكانە لەناو دەقدا دواوین، لە كوێدا بە پێوستمان زانیبێت بۆ بەپێزیی بۆچوونەكانمان نموونەمان هێناوەتەوە. بەشی دووەم لە بارەی جوانیناسیی گێڕانەوەی پەخشانییەوە دواوین، كە هەریەك لە ژانرەكانی “هەقایەت، چیرۆك، ڕۆمان، ژیاننامە و سەفەرنامە” دەگرێتەوە، بە وردی لە بارەی جوانیناسی و ئەو هۆكارانەی وا دەكەن دەقەكە بە دەقێكی ئێستاتیكی دابنرێت، دواوین. هەرچی بەشی كۆتاییە، ئەوەی بووەتە بنەوانی لێكۆڵینەوەكە، گێڕانەوەیە بە ژانری شیعر كە لە ئەدەبی فۆلكلۆرەوە “بەیت و بالۆرە” تا “داستان” و ئەدەبی كلاسیكی “قەسیدە و غەزەل” دەگرێتەوە، دواجار لە بارەی لیریکەوە وەك شیعری نوێ كۆڵاوینەتەوە، چیرۆكەشیعر و دەقی واڵامان بە وردی لە ڕوانگەی جوانیناسییەوە خستووەتە بەر باس. لە كۆتاییدا ئەنجامی بەدەستهاتوومان خستووەتە ڕوو.
ڕێبازی لێكۆڵینەوەی بابەت:
بە شێوەیەكی گشتی لە باسەكەدا پابەند بووین بە ڕێبازی وەسفی و شیكارییەوە، بەڵام لە هەر شوێنێكدا دەقێك پێوستی بە شیكردنەوەی زیاتر بووبێت، پشتمان بە ڕێبازی تر بەستووە و بە بونیادگەری كراوە كارمان كردووە.
ئەم كارە لە بنەڕەتدا پەسەندكردنی پڕۆپۆزەڵی پڕۆفیسۆر دكتۆر محەمەد كەساس بوو، بە ناونیشانی “ئێستاتیكای گێڕانەوە لە ئەدەبی كوردیدا”، نیوەی كارەكەم بە سەرپەرشتیی ئەو نووسی، بەڵام داخەكەم لە نیوەی كارەكەدا سەفەری ڕۆحیی خۆی كرد و جێی هێشتین، كارەكە قەرزاری هەوڵەكانی ئەوە و یادی هەمیشە لە دڵماندایە. پاشتر پڕۆفیسۆر دكتۆر محەمەد دلێر ئەمین، ڕەزامەند بوو سەرپەرشتیی نامەكەم بگرێتە ئەستۆ، بە تێبینی و سەرنجەكانی نامەكە بەپێز بكات. زانایی و خاكەڕایی و میهرەبانییەكانی جێی ستایشن. وێڕای ئەوەی لێرەدا بە پێویستی دەزانم سوپاس و خۆشەویستیم بۆ مامۆستا ڕێبوار سیوەیلی دووپات بكەمەوە، نەك تەنها لەم كارەمدا، بەڵكو هەمیشە بە ڕێزانی خۆی پشتیوان و ڕێنیشاندەرم بووە، ستایشی ئوستادییەكەی دەكەم. سوپاس بۆ هەموو مامۆستاكانم، لە قۆناغەكانی خوێندن و لە دەرەوەی خوێندندا، مامۆستام زۆر بوون و هەن، لە دڵەوە داوای بەرەكەت و بڵندپایەییان بۆ دەكەم.
بۆ داگرتنی ته‌واوی بابەتەکە ببنە ئەندامی کاناڵی تلگرامی ماڵی کتێبی کوردی…
ئەم بابەتە تایبەتە بە ماڵی کتێبی کوردی و بڵاوکردنەوەی بە ئاماژەدان بە سەرچاوە ڕێگە پێدراوە
