ماڵی کتێبی کوردی
کتێبی «بیرەوەری و ڕوانینەکانی مەلای گەورە» بڵاوکرایەوە
ناسنامەی کتێب: «بیرەوەری و ڕوانینەکانی مەلای گەورە»، کۆکردنەوەی و رێکخستن و پەراوێزی هێمن عومەر خۆشناو، دەزگای فام، هەولێر ۲۰۲۳.
ننووسینی بیرەوەری یان یادداشتەكانی ژیانی هەر كەسێك بە بەشێك لە جۆرەكانی ئەدەبیات خەمڵێندراوە و لەناو ئەدەبیاتی هەموو نەتەوەیەك گرنگیی تایبەتی خۆی هەیە، جا ئەم بیرەوەرییانە خودی بن یان بابەتی، بە واتای ئەوەی كەسەكە خۆی بەشێك لە ژیاننامەی خۆی نووسی بێت یان دەوروبەر و هاوڕێ و نزیكەكانی بۆیان نووسیبێتەوە. لەمەشدا دەتوانرێت لە خوێندنەوەی ئەم جۆرە بابەتانەدا پەردە لەسەر بەشێك لە ژیانی تایبەتی كەسەكە لە ڕووی كۆمەڵایەتی و ئایینی و سیاسی و زانستییەوە هەڵبدرێتەوە و لە هەمان كاتیشدا ڕوانین و دونیابینیی كەسەكەش بۆ ژیان و دەوروبەر ڕوون بكرێتەوە، وێرای ئەوەی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و زانستی وڵاتیش لەو سەردەمەدا وێنا دەكرێت.
مەلا محەمەدی جەلیزادە (مەلای گەورەی كۆیی ۱۸۷۶-۱۲/۱۰/۱۹۴۳) بە یەكێك لە دیارترین زانا و كەسایەتییە كوردەكانی نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم دادەنرێت و چ بە نووسین و چ بە ڕۆڵی هەمەجۆری لە ژیانی كوردەواریدا، ئەسپی خۆی تاوداوە و خاوەنی دونیابینییەكی تایبەت و ناوازە بووە لە سەردەمەكەی خۆیدا و وەك چاكسازیخوازێكی ئایینی تەفسیری تایبەتی بۆ تێگەیشتنی قورئانی پیرۆز و زانستەكانی دیكەی ئایینی هەبووە و لەو سۆنگەشەوە بەرهەمی تەفسیرەكەی قورئانی پیرۆزی لەچاو هەموو تەفسیرەكانی دیكەی كوردی بەتایبەت ئەوانەی لەدوای ئەو نووسراون، جیاوازە. تەنانەت لە زۆربەی تەفسیرە عەرەبییەكانیش جیا دەكرێتەوە، ئەگەرچی بە هەندێكیان سەرسامە بەڵام لە هه‌ر شوێنێ قەناعەتی تەواوی بە شتێك نەبووبێ ئازایانە ڕەخنەی خۆی دەربڕیوە و فیقهی واقیعی میللەتی خۆی خوێندبۆوە و لەو ڕوانگەوەش دەیەویست بەو تێگەیشتنە تایبەتییانەی دەرمانێك دروست بكات و دەرد و نەخۆشییەكانی كۆمەڵگەی پێ كەم كاتەوە و یان بنبڕیان بكات.
ندوای چاپبوونی سەرجەم بەرگەكانی تەفسیرەكەی لە ساڵی ۲۰۰۹دا، ئەو شێوازە تایبەتەی نووسینی تەفسیر بووە جێگەی سەرسامی و بڕ پێ شكانی خوێندەواران، بەتایبەت درەنگ چاپبوونەكەی سەرجەم بەرگەكان وای كردبوو چەند تەفسیرێكی دیكە پێش ئەو چاپبكرێن و هیچ كام لە تەفسیرەكانیش ئەو تام و بۆنەیان نەدەدا، لەبەرئەوە بووە جێی سەرنج و تێڕامان. لەو سۆنگەشەوە كاری هەرە تایبەت و دانسقەی ئەم تەفسیرەی مەلای گەورە ڕاڤەی ئایەتەكان بوو وەك ئەوەی ئەم ئایەتانە بۆ كورد و بۆ كوردستان دابەزی بن، بۆیە لە زۆربەی زۆری بابەتەكاندا جەنابی مەلای گەورە قسەی تایبەتی خۆی هەیە و لە زۆریشیاندا بە نموونەی ژیانی كۆمەڵایەتی و ئایینی خەڵكی كوردستان بابەتەكە ڕوون دەكاتەوە، جا لەو چوارچێوەیەدا بەشێكی زۆری ژیانی تایبەتی خۆی و ماڵبات و زانایان و بارودۆخی ئەوسای وڵاتی كوردەواری ڕەنگڕێژی ناو تەفسیرەكە كردووە.
ئەوەی كە زۆر هانی دام و هەستی دنەدام كە لەسەر ئەم بابەتە بسەنگرێمەوە، ئەو ڕوانینە تایبەتییانە بوو كە مەلای گەورە بەگشتی بۆ ژیان و ئایین هەیبوون، لەوەش گرنگتر ئەوەبوو كە زانایەكی سەرەتای سەدەی بیستەم لەناو مێژووی كۆمەڵی كوردەواریدا دەیانخاتە ڕوو، بۆیە سەرەتا زیاتر لەسەر ڕوانینی جەنابی مەلا بۆ زانایان سەنگرامەوە و پتر لە بیست كورتە وتاری لە شێوەی گۆشە و ستوونی گۆڤارم بڵاوكردەوە و هەر جارە و بۆ زێتر ڕوونكردنەوە و بەڵگە هێنانەوە پشتم بە گوتە و ڕوانینێكی ناوبراو دەبەست. ئەمە سەری كێشا بۆ ئەوەی لەكاتی خوێندنەوەی تەواوی تەفسیرەكەدا قسەخۆش و بیرەوەری و ڕوانینەكانی ئەو و هەواڵ و دەنگوباسی ئەو كاتەی كۆمەڵی كوردەواری كە لەناو تەفسیرەكەدا كەم تا زۆر ئاماژەیان پێدرابوو، دەستنیشانیان بكەم و لە دواجاردا ژمارەكە ئەوەندە زۆر بوو، كە مرۆڤ پێی حەیف بوو ئەمانە لەناو دوو توێی تەفسیرەكەدا ون بن و خوێندەواری كورد بە ئاسانی بە دەستی نەگات. هەر لەو سۆنگەیە بوو ناوی خوامان لێ هێنا و هەموو ئەو بابەتانەمان لەم كتێبەدا كۆكردەوە.
نبەرنامەی كاركردنمان لەو كتێبەدا:
نپلانی ئیشكردن لەم كتێبەدا خۆی لە چەند خاڵێك دەبینێتەوە، كە پێویستە بۆ بەرچاوڕوونی خوێنەر قامكیان بۆ ڕاكێشین:
نكۆكردنەوە: بەرگی یەكەم تا بەرگی دەیەمی تەفسیرەكە، واتە هەر دە بەرگەكە چەقی سەرەكیی وەرگرتنی ئەو زانیارییانە و بیرەوەرییانەیە كە لەم كتێبەدا كۆكراونەتەوە، هەر بۆیە بە ڕیزبەندی وەرمانگرتووە و بابەتەكانمان لێك جیانەكردۆتەوە، چونكە جەنابی مەلای گەورە زیاتر لە دە ساڵ خەریكی نووسینی ئەو تەفسیرە بووە، لە ماوەی ئەم دە ساڵەدا چ بیرەوەرییەكان و چ ڕوانینەكان و چ بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی كوردستان و ناوچەكە گۆڕاون، بۆیە بۆ ئەوەی خوێنەر سەرەتا و كۆتایی ڕوانین و بیرەوەرییەكان بزانێ، وام بە پەسەند زانی كە بە پێی ڕیزبەندیی تەفسیرەكە، بیرەوەرییەكانیش بنووسرێنەوە و لە كۆتایی مژارەكەدا دوو ژمارەمان داناوە، یەكەمیان ئاماژەیە بۆ بەرگی تەفسیرەكە و ئەوەی دیكەش ئاماژەی لاپەڕەكەیە.
نڕێكخستن:
نبێگومان كۆكردنەوەی ئەم هەموو قسەی خۆش و سەربردە و ڕوانینانە كە لە هەزار و سەد دانە زیاتر دەبن، پێویستیان بە پۆلینكردن و ڕێكخستن هەیە، لەو ڕوانگەوە لەم كتێبەدا دوو هەنگاو گیراونەتەبەر:
نیەكەم: بە لەبەرچاوگرتنی خاڵی سەرەوەی ناو بنەمای كۆكردنەوە و بۆ ئەوەی مێژووی نووسین و كاتی ڕوانینەكان ون نەكرێ، ڕیزبەندییەكەمان تێك نەداوە، بەڵام ئەوەندە هەیە لە سەرەتادا بەشێكمان تەرخانكردووە بۆ بیرەوەرییەكانی جەنابی مەلای گەورە لەگەڵ باوكی خۆی كە (مەلاعەبدوڵڵای جەلی زادە) یە و هەروەها گێڕانەوەی هەموو ئەو بەسەرهاتانەی تایبەتن بە باوك و بنەماڵەكەی و لەگەڵ باسكردنی سەردەمی منداڵی خۆی و چۆنیەتی هەراش بوونی و پێگەیشتنی لەناو دەرس و زانست و كۆڕی فەقێیان و قۆناغەكانی خوێندنی، هەموو ئەمانە لە هەر دە بەرگەكەی تەفسیرەكە وەرگیراون و خراونەتە بەشی پێشەوەی ئەم كتێبە.
ندووەم: لە سۆنگەی ئەوەی سەربردە و بەسەرهات و بۆچوونە تایبەتییەكانی (مەلای گەورە) هەندێكیان كورت و هەندێكیشیان درێژن و لە ڕووی مژاریشەوە مژاری جۆراوجۆرن، بۆیە ئاسان نییە خوێنەر بە ئاسانی دەستی بە هەموویان بگات، لەبەرئەوە بۆ هەموو بابەتێك و یان ڕوونتر بڵێین بۆ هەر سەربردە و بۆچوونێك ناوونیشانێكمان داناوە، لەوەشدا بەشی هەرە زۆری ناوونیشانەكەمان لە ناو خودی دەقەكە هەڵهێنجاوە، جا وەرگرتنەكە كت و مت وەك خۆی یان بۆ گونجانی لەگەڵ تایبەتمەندی ناوونیشان و نووسینی ئێستا دەستكاری كراوە. ئەگەریش لەبەر سیاقی دەقەكە و چنینی شێوازی دەربڕینەكە نەلوابێ لەناو خودی دەقەكە وەریبگرین، ئەوا لە چوارچێوەی بابەتەكەدا ناوونیشانێكمان بۆ هەڵبژاردووە كە زۆر نزیك بێت لە بابەتەكەدا. ئەمەش بە ئامانجی ئەوەی خوێنەر بە ئاسانترین شێوە لە پێڕستەكەدا، ناوونیشان هزری پەلكێشی ناو بابەتەكە بكات.
نسێیەم: وەك ئاشكرایە چاپكردنی تەفسیرەكە بە ئیملایەكی كۆن و ناڕێكخراو، جوانیی و چنینەكانی دەقی شێواندبوو، ئێمە لە گواستنەوەی ئەم بۆچوونانەی تەفسیرەكەدا هەوڵمانداوە بە ڕێنووسی ئێستا و بە شێوەیەك كە ئاسانتر خوێنەر لێی تێ بگات و بیخوێنیتەوە، گواستوومانەتەوە.
پەراوێز:
نلەم كتێبەدا نزیك بە دوو سەد ژمارەی پەراوێز هەن، ئەمانەش بۆ چەند مەبەستێك داندراون، لەوانە:
نهەندێك جار لە باسی مژارێكی دیاریكراودا، سەرچاوەی ترمان دەستكەوتوون كە هەندێك نهێنی ژیانی مەلای گەورەیان ڕوونكردۆتەوە، ئێمە بۆ ئەوەی بابەتەكە دەوڵەمەندتر بكەین و لە ژیاننامەی خودییەوە بۆ ژیاننامەی بابەتی هەنگاو بنێین، جار جار سەرچاوەی دیكەمان بەكارهێناوە و ڕوانینی كەسانی ترمان گواستۆتەوە ناو پەراوێزەكە، بەتایبەتی مامۆستا مەسعوود محەممەدی كوڕی مەلای گەورە، لەوەشدا لەبەر زێدەبوونی قەبارەی كتێبەكە، دەستمان پێوەگرتووە و بۆ هەموو بابەتێك پشتمان بە سەرچاوەی تر نەبەستووە، مەگەر بابەتەكە پێویست بووبێ و زیاتر نزیك بووبێ لە ژیانی تایبەتی مەلای گەورە.
نهەندێك جاریش خۆی لە تەفسیرەكە ڕووداو یان سەربردە و ڕوانینەكەی پەیوەست كردووە بە تەفسیری ئایەتەكە و لە دەقەكە بۆ نموونە گوتویەتی ئەم بەسەرهاتە ئەم ئایەتەی بەسەردا ئەچەسپێ، خوێنەر نازانێ مەبەستی كام ئایەتە،بۆیە ئێمە لە پەراوێزدا ئاماژەمان بۆ ئایەت و سووڕەتەكە كردووە.
نجاری واش بووە لە هێنانەوەی ڕووداوەكاندا ساڵی كۆچی هێناوە، ئێمە لە پەراوێزدا ساڵە میلادییەكەمان هێناوە، بۆ ئەوەی خوێنەر ڕوونتر مێژووەكەی لەبەرچاو بێ.
نزۆر جاران لەناو دەقەكەدا شیعری شاعیرێكی كورد یان عەرەب یان فارس هاتووە، كەچی كە لێی ڕاماوین و بەدوایدا گەڕاوین، دەركەوتووە بە هەڵە نووسراوە، جا بەشی هەرە زۆری هەڵەكەش لە چاپكردنی تەفسیرەكەدا بووە، بۆیە ئێمە سەر لەنوو لە پەراوێز شیعرەكەمان بە دروستی نووسیوەتەوە.
نبەشی زۆری پەراوێزەكانیش (ئەوەی بۆمان كرابێ) بۆ كورتەیەك لە ژیاننامەی ئەو كەسایەتییانە تەرخانكراون، كە لە دەقەكاندا ناویان هاتوون جا كەسایەتی كورد بن یان نەتەوەكانی تر، یان هەندێك جار ناوی تاقم یان بزاڤێك هاتووە و لە پەراوێز ناساندوومانە. ئامانجیش لەوە زیاتر بەرچاوڕوونی و تێگەیشتن و تێكەڵ بوونە لەگەڵ مژارەكەدا.
نئاستەنگەكانی بەردەم كارەكە:
نیەكێك لە ئاستەنگە هەرە گەورەكانی بەردەم ئەم كارە، ڕێنووسی كوردی بوو، وەك ئاشكرایە تەفسیرەكە وێڕای هەڵەی زۆر، پڕە لە كەوانە كە زۆریان پێویست نەبوون، وێڕای ئەوەی شاشیی زۆریش لە ڕێنووسەكەدا هەبوو، ئێمە ئەوەندەی بۆمان كرابێ بەشێك لە وشە عەرەبییەكانیشمان بە ڕێنووسی كوردی نووسیوەتەوە، بەتایبەتی ئەوانەی بە نووسینەوەیان بەم ڕێنووسەی ئێستا كێماسییەك لە ڕووی واتاوە پەیداناكه‌ن. چونكە پێمان وایە ئەم كتێبە بۆ خوێنەری كوردە و ناكرێ وشە و دەستەواژە عەرەبییەكان كە هاتوونەتە ناو كوردی ئێمە هەر بە عەرەبی بیاننووسینه‌وه، مادەم بۆ كورد واتایەكە نەگۆڕێ، ئاساییە وەك ئاخاوتنی خۆمان بیاننووسین، بەتایبەتی لە پیتەكانی (ص، ض، ظ، ط) دا. ئێمەش بە گوێرەی بۆ لوان بە كوردیمان نووسیون و لە كوێش پێمان وابووە وەك خۆیان بنووسرێنەوە، ئەوا وەك خۆیمان نووسیوەتەوە. بەڵام هەر بە تەواوی دەرەقەتی هەمووی نەهاتووین.
هەرچی سەبارەت بە مانای وشە بێگانەكانە، بەتایبەتی وشە عەرەبییەكان كە سیاقی گوتنەكە وای لە مەلای گەورە كردوە هەندێك جار وشە عەرەبییەكانی زیاتر بن لە وشە كوردییەكان، ئەگەرنا لە هەندێك دەقی ناو ئەم كتێبەدا ناوبراو بە زمانێكی كوردیی وا ڕەوانی نووسیوە، بۆ ئەوسا زۆر جێی سەرنج و لێكۆڵینەوەیە. لەوەشدا ئێمە سەرەتا بەرنامەمان وابوو كە فەرهەنگۆكێك بۆ واتای وشە بیانییەكان دابنێین، بەڵام لەبەر زێدەبوونی قەبارەی كتێبەكە و لەبەر زۆری وشەكان و سیاقە جیاوازییەكانیان و زاراوە شەرعی و ئایینییەكان، كاری فەرهەنگ دانانەكە زۆر زەحمەت بوو، بۆیە ئەوەمان بۆ خوێنەر بەجێ هێشت و لەوەدا و لە ئاستەنگی پێشووتریش دەخوازین خوێنەران لە كێماسیمان ببوورن.
هیوادارم ئەم كتێبە كەلێنێك لە ڕێكخستنی ئەدەبیاتی بیرەوەری و ژیاننامەنووسینی كوردی پڕبكاتەوە و بەشێك لە مێژوو و سەربردەی كۆمەڵی كوردەواری بە هەموو چین و توێژەكانییەوە بە نەوەی نوێ بناسێنێت و چەند لایەنێكی نادیاری ژیانی مەلای گەورەی كۆییش نیشان بدات و كەمۆكەكیش بێت بڕی خوێنەران بشكێنێت.
هێمن. ع. خۆشناو
بۆ داگرتنی ته‌واوی بابەتەکە ببنە ئەندامی کاناڵی تلگرامی ماڵی کتێبی کوردی…
ئەم بابەتە تایبەتە بە ماڵی کتێبی کوردی و بڵاوکردنەوەی بە ئاماژەدان بە سەرچاوە ڕێگە پێدراوە
