ماڵی کتێبی کوردی
شەدەلاری ڕوبێنس
مەحموود نەجمەدین
كڵاو پەڕۆ یان كڵاو پەڕ تابلۆی”سۆزانا لۆندین” بەرهەمێكی نایفت و زێدە جوانی هونەرمەند پیتەر پاول ڕوبێنسە، ساڵی ۱۶۲۲ كێشاوێتی، سۆزانا فۆرمێنت یانژی “سۆزانا لۆندین” كچی سێیەمی دانیال فۆرمێنتی بازرگانی ئاوریشم بووە. تابلۆکە ساڵی۱۸۷۱ فرۆشراوە بە گەلەری نیشتمانی لەندەن. ڕەخنەگران ئەم تابلۆیە بە یەكێ لە باشترین بەرهەمەكانی ڕوبێنس ئەژمار دەكەن. ناوبانگەكەی بە جۆرێكە هەندێك كەس بە مۆنالیزای داڤنشی بەراوردی دەكەن و كاریگەریی لەسەر چەندین نەوە لە نیگاركێشەكان هەبووە. ڕوبێنسی مەعلان و بە سەلیقە لە نیگاركێشاندا ئەم پۆرترێتەی سۆزانای بە بۆنەی شووی دووەمییەوە لە ساڵی ۱۶۲۲دا ئاڵدووز کردووە، بەڵگەش بۆ ئەمە ئەڵقەی سەرپەنجەی ناسكی سۆزانایە، هەرزەكار بووە مێردی یەكەمی مردووە. لە تابلۆكەدا ڕوخساری ئارام و دڵنیا دەردەكەوێت و دڵخۆش دیارە. ئەو كڵاوەی بووە بە سایە بۆ دێم و تەوێڵی تایبەتمەندییەكی بەرچاوی ئەم تابلۆیەیە. بە هۆی لێواری ئەستووری كڵاوەكەوە لای ڕاستی دەموچاوی بەشێكی لە سێبەردایە. بەڵام سێبەرەكە لە درەوشانەوەی پێستی و چاوە گەورەكانی كەم نەكردۆتەوە. جلە خۆڵەمێشییەكەی و قۆڵە سوورە جیاوازەكانی بە دانتێلی زێڕین بە جەستەیەوە بەستراوەتەوە. كراسەكەی لەگەڵ ڕەنگی لێو و برژانگەكانیدا هاوئاهەنگن.
هونەرمەند لە ڕێگەی تابلۆكەوە مۆدێلێكی نیگاركێشانی بارۆكمان بۆ نمایش دەكات. ڕەنگە بەهێزەكانی تابلۆکە و جیاوازی نێوان ڕەنگەكان، هەروەها ڕەنگی کوتاڵی پۆشاکەکەی لەگەڵ پێستی، هەموو ئەم تایبەتمەندیانە سۆزانایان كردۆتە خاڵی سەرەكی لە تابلۆكەدا.
دابەشكردنی ئاسمان بەم شێوەیە هێماسازیی و گوزارشتی ئەو ساتەوەختەیە، وەک دەبینرێ ئەو بەشەی ئاسمان هەورێكی تاریكە و هێمای خەم و کەسەری بێوەژنێكی گەنجە. ئەو بەشەی دیكەی ئاسمانیش شین و ڕوونە نیشانەی گەشبینی دڵخۆشی سۆزانایە بە شووی دووەمی. ئەو بەشە تاریكەی تابلۆكە دەكەوێتە پشتی پۆرترێتەكەوە هێمای ئەو ڕابردووەیە كە سۆزانا تێیپەڕاندووە، ئەو بەشەی دەكەوێتە بەردەمی ئاسمانێكی شینی گەشە ئەمەیان دەشێ گوزارشت بێت لەو ژیانە تازەیەی هەنگاوی بۆ دەنێ. جا ئەمە بۆچوونێکە.
سۆزانا خانمێكی سوور و سپی و چاوكاڵە، هێند جوانە چاوی بینا حەز دەكات وێنەیەكی ڕاستەقینەی ئەم خانمە ببینێ تاوەكوو بزانێ هەر بە ڕاست ئەم خانمە بۆ خۆی ئەوەندە جوان و شۆخوشەنگ بووە، یانژی هێزی فڵچە و توانا و سەلیقەی خەیاڵ ئاسای ڕوبنسی هونەرمەندی سەردەمی بارۆك بەدەوی كردووە؟! چونکە سۆزانا جگە لەم پۆرترێتە، تابلۆیەكی دیكەی بۆ كێشراوە، لەو تابلۆیەدا بەم شێوەیەی ئێستا ناسك و نازدارنییە. تابلۆكەی دیكە، سۆزانا و كلارای كچێتی، هونەرمەند ئەنتۆن ڤاندیك ئەو پۆرترێتەی دروستكردووە. ئەگەرچی لە ڕووی هونەرییەوە ئاستی تابلۆكە یەكجار بەرزە، ئەنتۆن ڤاندیك، یەكێكە لە هونەرمەندە بە توانا و بەسەلیقەكانی جیهانی شێوەكاری و كاریگەریی ڕوبێنسی لەسەربووە. لە دروستکردنی ئەم پۆرترێتەدا تەواوی توانا هونەرییەكانی خۆی گەیاندووە. بەڵام شێوەی سۆزانا لەوێدا ئەوەندە ناسك و جوان نییە و پیر دەردەكەوێت.
بەڵام سۆزاناكەی ڕوبێنس جیاوازە، تابلۆكە زێدە جوان و نایابە، كڵاوێكی پەڕی لەسەرە و بە ڕوخسارە سوور و ئاڵەكەیەوە دەگەشێتەوە و دەڵێی مانگی چواردەیە. هێندە گەشە چاو باوەڕ ناكات ئەوەی دەبینرێ بۆیەی زەیت و كانڤاس بێ و بە ڕەنگ كێشرابێ. چاوەگەشەكانی دەڵێی ئەستێرەی بیست و دوون. قژی خورماییە و گەردنی بەرزە، لا ملی سپی و ساف و لووسە. کۆڵەی سینگی سپی و پانە. وەكوو شاژن خۆی تاسولووس داوە. ڕاست و چەپ دەستە نەرمەكانی لە ژێر مەمكەكانی داناوە، زەردەیەكی كز لەسەر لێوەكانێتی و گلێنەكانی بۆ لای چەپ سوڕاندووە. دەڵێی ئەو شەدەلارەیە وا حەسەن زیرەكی نەمر بەستەی بۆ چڕیوە.
حەسەن زیرەكی بلیمەتیش هونەرمەندێكی مەزن بوو هاوشێوەی ڕوبێنس بە وشە وێنەی خانم خاسی كوردی دەكێشا، ئەو مریەمەی ئەو بە باڵایدا هەڵیدا ئێستێ مەشهوری گشت عالەمە. هەوری لار دوای ئەو هەموو ساڵە وێردی سەر زمانی خەڵکە و ئەم ئێستاکێ خەڵکانێکی زۆر هەن بە خەیاڵ لە زەینیاندا وێنەی ئەو خانمە دەکێشن، بەدووی چیرۆکی دەسماڵ قاقانییەوەن، گەرەکیانە بزانن ئەو خانمە کێ بووە و چیرۆکەکەی چی بووە؟ ئاخۆ هەوری لاریش خاتوو زینێکی دیکەی کوردەواری بووە؟ گۆرانییەكانی زیرەکی مەزن تابلۆیەك بوون لە وشە، جوانی و ناز و عیشوەی كچۆڵە و خانمی ماڵەمیران و شۆڕەژنی گوند و شار… بەسەر هەر كەسێكی هەڵبدایە دەیگەیاندە حەوێقی ئاسمان. چاوەكانی حەسەن زیرەك چەشنی چاوەكانی ڕوبێنس تیژ و بەهێزبوون، هاوكات زەین و خەیاڵیشی دەوڵەمەندبووە، ئەویش هەر بەو چەشنە وەختارێ لە خانمێكی ڕوانیوە ئیلهامی گۆرانییەك تێكەڵ بە هێزی خەیاڵ بووە و گۆرانییەكی وای بۆ چڕیوە، ئەم ئێستاكێ دوای زیاتر نیو سەدە لەسەر زاری خەڵكییە.
ئەگەر بە وردی گوێ لە گۆرانییەكانی مامۆستا بلیمەتەکانی وەک ماملێ و زیرەك و… زۆرێك لەو هونەرمەندە بلیمەتانە بگرین هاوشێوەی تابلۆكانی ڕوبێنس و داڤنشی و … وێنەی خانمانی جوان و شۆخوشەنگ و وێنەی سروشت و كوێستانی سەربەتەمیان بە وشە كێشاوە. یان چیرۆكی ئەوینداری عاشقان دەگێڕنەوە. جا كەسێك گوێگرێكی ورد و بە سەلیقە بێت لە پشتی ئەو دیمەن و وێنانەوە پەی بە شتی تر دەبات. كەلتوور و داب و نەریتی كوردەواری ئەو عەیامەی بۆ ڕوون دەبێتەوە، جل و بەرگ و شێوەی خۆگۆڕین… نەك هەر گۆرانی، هەموو دەقێك، بە گۆرانی گوترابێ یان نووسرابێ، هەر لە بەیت و حەیرانەوە تاوەكوو بەستە، شیعر و و چیرۆك و ڕۆمان و… هەر یەك لەو بەرهەمانە دەتبەنە نێو دنیای دەقەکەوە، چیرۆكەكانیان نیشاندەری ئەو سەردەمەی خۆیانن.
ئەمە بۆ رۆماننووسەكانیش هەر بەو جۆرەیە، بۆ نموونە ڕاسكۆلینكۆفی دۆستویڤسكی و حەمەدۆكی یەشاركەمال و هاوارەبەرە و میرزای فەتاحی ئەمیریی و سەرهاتی وەستا و وەستاژن” ئافتاو” لە چیرۆكی چای شیرینی حوسێن عارف و… تا دەگات بە نووسەرە تازەکانی ئەم چەرخە. هەموو ئەمانە كۆمەڵێك دەقن دەكرێت شیكاری وردیان بۆ بكرێ پەیوەست بە سەردەمی لەدایك بوونیانەوە. ژیانی ئەو کارەکتەرانەی نێو ڕۆمان و چیرۆکەکان لە پۆشاکی بەریانەوە تا هەڵسوکەوت و بیرکردنەوەیان… شاشەی سەردەمەکەی خۆیانن. ئەمەش لە توانای ڕەخنەگری زیرەك و بوێردایە ئەم بەرهەمانەش وەكوو تابلۆ و و موزیك و گۆرانی و شانۆگەرییەكان لە پاش خۆیان بەردەوام نەوە لە دوای نەوە دەخوێنرێنەوە و خوێنەر لە سەردەمە جیاوازەكاندا هەر كەس بە چاو و زینی خۆیەوە دەیانخوێنێتەوە و لێكۆڵەرەكانیش شیكاری تازە و تازەتر لەسەر ئەو بەرهەمانە دەكەن.
نووسەران و هونەرمەندان بە وێنە بێ یان بە وشە شاشەی سەردەمەكەی خۆیانن. كارەكتەری نێو رۆمان و چیرۆك و فیگەری نێو تابلۆكان و خانمخاسی ناو گۆرانییەكان ئەم ئێستاكێ لە خودی كارەكتەرە ئەسڵییەكە زیندووترن. ئەم تابلۆیەی ڕوبێنسیش بەوجۆرەیە. سۆزانا ئەم ئێستا ئێسكیشی بووە بە خۆڵ، ئەمما تابلۆكەی هێشتا زیندووە و خەڵكانێك دەچنە سەیری و بە تامەزرۆییەوە لێی ورد دەبنەوە. ئەو سۆزانایەی خانمێكی ئاسایی بووە و یەكێك بووە لە كچەكانی ماڵە خەوزوری هونەرمەند ڕوبێنس. یان تابلۆی كوێرەكەی گۆیا، خوازەڵۆکێکی بێوڵەت بووە موزیكی ژەنیوە و ئێستاكێ بووە بە پاڵەوانێكی ناو تابلۆكەی گۆیا و سەد هێندەی پاشا خۆشبەختەكانی ئیسپانیا و ئەورووپا ناسراوە.
ئەو عەیامەی ڕوبێنس وەك هونەرمەندێكی مەزن و بەهرەمەند كاری كردووە، كامێرا نەبووە، ئەوانەی دەوڵەمەند و خانەدان بوون یان كەسی نزیكی نیگاركێشەكان بوون ئەو چانسەیان هەبووە وێنەیان بكێشرێ، وەك تابلۆی ئەدیل فوچەری ژنی فیكتۆر هۆگۆ كە لەلایەن هونەرمەندی ناوداری فەرەنسی لویس ڕێنی بۆلانگەرەوە كێشراوە. لویس هاوڕێیەكی زۆر خۆشەویست و نزیكی هۆگۆ بووە.
هەندێكجار خەڵكی هەژار و بێ كەسیش ئەو بەختەی هەبووە وێنەی بكێشرێ، ژیان یان شێوەی ڕوخساریان بە جۆرێك بووە سەرنجی هونەرمەندەكانی ڕاكێشاوە تاوەكوو وێنەی بكێشن. ئەو كەسانە ئێستاكێ نەماون و ئەو عەیامە وەكوو وێنەیەك لەو تابلۆیەیان ڕوانیوە، ئەمما لەم سەردەمەدا ئەو بەرهەمە بووە بە مێژوویەك و بە هۆی سەلیقەی هونەرمەندەكەوە كەسایەتییەكە بووە بە جیهانی. هەر وەك چۆن بەیتەكانی موكریان لە ساتی لە دایكبوونیانەوە خەڵكی ئاسایی بە تامەزرۆییەوە گوێی لێ دەگرن و چێژی لێ دەبینن. خەڵكانی شارەزای بوارەكەش لێكۆڵینەوەی لەسەر دەكەن. وەك گەنجی سەربەمۆرەكەی ئەحمەد بەحری یەكێكە لەو بەرهەمە بە پێزانەی دەبێ بخوێنرێتەوە و سوودی لێ وەربگیرێ، چون نووسەر دڵسۆزانە كارەكەی كردووە، ئەو هەموو بەیتەی كۆكردۆتەوە و كنەوپشكنین و شیكاری بۆ كردوون و زانیاری چاكی كۆكردۆتەوە و خستویەتێ پێش چاوی خوێنەران، تاوەكوو ئەو كەسانەی گوێ لەو بەیتانە دەگرن زانیاریان لەسەر چیرۆك و بەسەرهاتی نێو ڕستەكانی هەبێ و بزانن گوێیان لە چی گرتووە و كورد لە ڕابردوودا چۆن ژیاوە. بە كورت و كورتاسی هەموو بەرهەمێكی ئەدەبی و هونەری ئاوێنەی ڕووداوەكانی سەردەمەكەی خۆیەتی و جیاواز لە پرۆژەی مێژوویی دیوێكی دیكەی ئەو ڕۆژگارەن. وەك ئەم تابلۆیەی ڕوبێنس ئەگەرچی پۆرترێتی خانمێكی ئاساییە، ئەمما دەرخەر و نیشاندەری سەردەمێكە، كە شارەزایانی ئەو بوارە دەتوانن شیكاری بۆ بكەن و بگەڕێنەوە بۆ ئەو ڕۆژگارە.
پیتەر پاوڵ ڕوبێنس یەكێكە لە هونەرمەندە مەزن و ناودارەكانی جیهانی شێوەكاری. ئەم بلیمەتەی سەردەمی بارۆك خاوەنی كۆمەڵێك تابلۆی یەكجار جوان و نایابە و لەسەر ئاستی دنیا ناسراوە، ڕوبێنس جگە لە كاری نیگاركێشی، ڕۆشنبیر و دیپلۆماتكار و بازرگان بوو. تابلۆكانی دوای چەند سەدە هێشتا لە مۆزەخانەكاندا دەگەشێنەوە و بینەران بە حەیرەتزەدەییەوە لێی دەڕوانن. سۆزانای ناسك و نازداریش شەدەلارێكی عەیامی بارۆكە، ڕوبێنس زاوا زێڕینەی بنەماڵەی فۆرمیتە و كچی ئەوانی خواستووە، یەعنی لە خزمە نزیكەكانی بووە و زاواش بۆ ماڵەخەزوران سەری پێوە نییە.
________
ئاڵدووز: نەخشێنراو
دێم: ڕوومەت، گۆنا
بەدەو: جوان
کۆڵەی سینگ: پەڕڕەی سینگ، نێوان مەمک بەرەو سەرەوە
وەختاری: وەختێ
بێوڵەت: بەدبەخت، هەژار
خوازەڵۆک: سواڵکەر
بە کورتوکورتاسی: خولاسە، بە کورتی
هر نوع بازنشر این متن با ذکر منبع «خانه کتاب کُردی» مجاز است.
