ماڵی کتێبی کوردی
شۆناس ڕاسگانی و شۆناس سەپیاێ لە “سنوور بێ سا”
فردەوس هاشمی
ڕۆمان “سنوور بێ سا” بەرهەمێگە ک هەر لە سەرەتایا وە ناوەگەیشا پەسای خوەێ ناسنێدە پیمان، ناوێ ک دیارە ویریایی فرەێگ نریاسە بان ئافراندنێ. “سا” چشتێگە ک هەبۊنێ گیروودەی یەی چشت دیاری فیزیکیە ک گشت تۊەنن بۊننەێ و هۊچ کەسێگ وە هۊچ شێوەێگ نیەتۊەنێد هەبۊنێ ڕەد بکەێد؛ سە نۊسەر کووشیە ئاماژە وە یەی سنوور زەێنی بکەێد ک لە ڕاسیەتا هەبۊنێ نیە چۊن ک سایە نەێرێد ئەمان تۊەنێد دەسکەفت خەو خیاڵ کەس یاگەر کەسەیل تایبەتێگ بوودن. یانێ ئامانجێ یەسە ک وەردەنگ بنەێدە وەرایوەر سنوورێ ک هەبۊنێ نیە و دەسکەفت خەوێگە ک ئڕای نمونە هاتێ دەسەڵاتەیل ئڕای مەردم دۊنەێ و تۊەنستنە بسەپننەێ ناو زەێن بڕێگ لە مەردم ک لە بەرایبەر دەسەڵاتێان سەر چەماننە ئەمان لە ناو مێژگەیل ئاگادار جێگەێگ نەێرێد. لە دریژای ڕۆمانەگە دۊنیمن ک ئێ سنوورە هەڵگەردێ وە گشت جوور سنوورێگ، هەم سنوورەیل ئەخڵاقی نەپووڕ ک دەسکەفت ئایینەیل و فەرهەنگەیل هەڵەن و هەمیش سنوورەیلێ ک نیشتمانەیل لە یەک جیاوە کەن. ئامانج ئێ نۊسمانە شیەوکردن سنوور نیشتمانەیلە ک دەسکەفتێ بۊەسە فۆرم گرتن دو شۆناس (identity) لە بەین کوردەیل: شۆناس ڕاسگانی (personal identity) شۆناسێ ک نۊنەر تایبەتمەندیەیل ڕاسگانی یەی مرووڤە ک لە بنچینەی ڕاسگانی مەردمان یەی نەتەوە سەرچەوە گردێە (زوان، فەرهەنگ، ڕەسم و ڕێوازەیل و…) و شۆناس سەپیاێ (imposed identity) نۊنەر تایبەتمەندیەیلێگە ک وە زوور ساز کریەن و سەپیەنە سەر یەی نەتەوە و هۊچ وەخت نیەتۊەنێد جێگەی شۆناس ڕاسگانی بگرێد. یەکێگ لە بەهێزترین کەرەستەیلێ ک دەسەڵاتەیل فاشیست ئڕای ئاسیمیلاسیوون نەتەوەیل بێ دەسەڵات وە کار گرن، ڕامیاری زوانیە، فرە جار ڕامیارەیل لایەنگەر دەسەڵات فاشیست وشەیل و ناوەیلێگ لە چوارچوو بەرژەوەنی دەسەڵات سازن و سەپننە سەر مەردم ژێردەس و شۆناس تازەێگ دەنەپێان؛ ئێ شۆناسە لە لایەن ئەندامەیل نەزان و کەم هاز وە شێوەی نائاگادارانەێگا پێشتگری بوودن و وەرە وەرە جی کەفێد، ئەمان لە مێژگ و زەێن کەسایەتیەیل ئاگادار و بەهێز جیێگ نەۊنێدەو و ئێ پرۆسە بوودنە مدوو وەدی هاتن دو شۆناس ڕاسگانی و سەپیاێ لە بەین مەردمان یەی نەتەوە؛ لە ڕۆمان “سنوور بێ سا” لە دیالۆگەیل و مۆنۆلۆگەیل کەسایەتیەیل جوورایجوور ئێ پرۆسە وە ڕەنگینی دۊنیمن ک نموونەیلێگ لەلێان لە دریژای ئێ نۊسمانە تیەن و شیەو بوون.
لە لاپەڕەی ٩، بەرزوو ک یەکێگە لە کەسایەتیەیلێ ک دژواری فرەێگ لە ژیان ناسە پشت سەر و وە یەی ئاگاداری و ئازادی تایبەتێگ ڕەسیە، ئۊشێد:
جناب سەروان یە تەرم خوارزامە، بایەس کلێ بکەیمنەو ژێر!” ک سەروان لە جواوێ لێوا گەپ دەێد: “یانێ خوارزادە و تواین لە عراق خاکێ بکەین؟”
لە ئێرەسە ک دیالۆگ شۆناس ڕاسکانی و شۆناس سەپیاێ لە بەرایبەر یەکترەکی ساز کریەێد.
سەروان ک نۊنەر هێزەیل ڕژیم ئێرانیە، ئەو سنوور خیاڵیە لە زەێنێ جیەو گردێە و مێژگێ لە وشەیل ناو چوارچوو ئەو خیاڵ سەپیاێە کەڵک گرێد و ڕەستەگان سازێد. ئڕای سەروان یەێ وژە ئەولاتر لە سنوورەگە بوودە عراق؛ وە شێوەی پڕ لە ئڵاجەۊێگا پرسێ ک یانێ خوارزادە و تواین لە عراق خاکێ بکەین؟ ساختار ڕەستە جوورێگە ک چمان دەم لە دو دنیای فرە دۊر و جیاواز دەێد، چمان تەرم کەسێگ لە ئی سەر دنیا بڕیارە بوەن ئڕای ئەو سەر دنیا. ئەمان بەرزوو وە خۊنسەردیەو جواو دەێد ک “نە هەر خوەێ مناڵ ئەو دیمە”.
لە ئێرە سەروان لە جواوێ ئۊشێد:
” نەڕەسیمەو، یانێ ئێرانی نییە؟”
مرووڤ هەنای زەێنێ دەسمیەت نیەێد نیەتۊەنێد بڕەسێدەو، لە ئێرەسە ک ئەو سنوور خیاڵیە مانا دەێدە وشەگان و ڕەستەگان، سە نیەتۊەنێد لە گەپێگ بڕەسێدەو ک جیا لە ئەو سنوورەسە؛ هەر ئەو سنوورە ک لە مێژگ بەرزوو هەبۊنێگ نەیرێد و بوودە مدوو ئێ جواوە:
“کورد ئەو دیمە! خانەقینیە! لە نەخوەشخانەی کرماشان عمرێ داسە ت؛ ئێرنگە تا خوەربان فرەتر سۊەرەو نەۊە، بایەس سپاردەی خاکێ بکەیمن.”
بەرزوو نەتەنیا لە دو وشەی “ئێران و عراق” کەڵک نیەگرێد، بەڵکوو تەنانەت وە شێوەێگ وە کورد بۊن خوارزاگەێ ئاماژە کەێد و ناو شارەیل خانەقین و کرماشان لە شان یەک تیەرێد ک وێنەێگ لە یەی شۆناس ڕاسگانی و بێخەوش بێ هۊچ سنوورێگ نەێدە وەر چەو وەردەنگ.
لاپەڕەی ٩٧، نادر ک ئڕای ئەسرین هاوژینێ گەپ دەێد، ئۊشێد:
” ئەوسایش ک ئیوە ڕەو کردین و هاتینە گیەڵان، ئازاد دڵێ ئڕا کارەیل سیاسی و ڕێخستنی لە خانەقین و کەلار تەنگ بۊد.”
دیالۆگێ ک وە شێوەی هاسان و دەم دەسی یەیدەسی شارەیل کورد نشین نیشان دەێد بێ یە ک ناوێگ لە ئێران و عراق بارێد یاگەر لانکەم، لە وشەی “کوردستان عراق” کەڵک بگرێد.
لاپەڕەی ١١٨، مەنسوورە سیەڵگ، ک ئڕای سپای ئێران کار کەێد وە ئەسرین ئۊشێد:
” هەر چەن ت خاڵواند ئێرانییە، وەلێ خوو ئیوە عراقیین و نیەزانم وە چ ڕۊێگەو هاتینە ئڕا ئێران؟”
لەنوو لە دریژای باسەگانێ ئۊشێد:
” هەر ئەو سەدا ِم کارِ ئیوە کەم لە جوانەگانمان کوشت؟ عراقی جماعەت دژمن ئیمەس”
لە ئێرەسە ک شۆناس سەپیاێ لە چوارچوو ئەو سنوور زەێنیە خوەێ نیشان دەێد، کەسایەتی کەم هاز ک هۊچ ئاگاداریێگ لە باوەتی هەڵکەفتەیل ڕامیاری نەێرێد و نیەزانێد شیرین و دۊەتەگەێ هەر لە دەس سەدام پەلام وە کرماشان بردنە و عراق وە شاروەند نیەزانێدان و تەرف تۊنێان کردێە ک خاکەێان داگیر بکەێد، تەنیا ئەو سنوور سەپیاێە ناسنامەی مرووڤەگان ئڕاێ دیاریەو کەێدن، یانی هەرکەسێگ لە ئی لای سنوورەگە بوودن ئێرانیە و ئەولایشێ عراقی.
چەن لەت خوارترێ شیرین ک خوەیشگ بەرزووە و وە جرم کورد بۊن هەم بنەماڵەێ لە یەک تۊچیاس و هەم لە دەس بەعسیەیل دەرچێە و پەلامار کرماشان بۊە ئۊشێد:
” سەگ عەقڵد بخوەێد. ت خەجاڵەتی نیەکیشید ئیمە و سەدام خەید وەل یەکا! ت زانید هەر ئەو سەدامە وە هزاران هزار نەفەر لە ئیمە گرتێیە و کوشتێیە؟ هەر ئەو بەعسیەیلە… “
لاپەڕەی ١٣٨، ئەسرین ک وە جرم داشتن کتاو ئەدەبیات کوردی گیریاێە لە جواو بازجوو ک گیر وە فارسی نەوەتنێ داێە، ئۊشێد:
” من خانەقینیم، ئەسڵەن لەیرە وە دنیا نەهاتمە! کورد ئەو دیمم، ناسنامەی عراقی دێرم نە ئێرانی!”
لەێرەسە ک هەم کەسایەتی ئاگادار و بەهێز، وە مدوو یە ک ئەو سنوور سەپیاێ خیاڵی دەسەڵاتە لە مێژگێ جێگەێگ نەێرێدن، هەرسەی ئەسەبانیە و بێ ئەوە ک هۊچ تێکووشینێگ ئڕای هەڵوژانن وشە بکەێدن و پیەک سرووشتی تێدەو دەنگ، ئڕای ناسانن خوەێ ئاماژە وە شار خانەقین کەێد نیەۊشێد کوردستان عراق، تەنانەت هەنای ئاماژە وە عراق کەێدیش نیەۊشێد خوەم عراقیم، بەڵکوو ئۊشێد ناسنامەگەم عراقیە.
لە لاپەڕەی ١٩٧، هەنای لە ترکیە نادر سوار تاکسیە و وە ڕانەندە ئۊشێد کوردم، لە جواو ڕانندە ک پرسێد کورد کوورەید، ئۊشێد :
” ڕووژهەڵاتیم” ئێکەش ئۊشێد کرماشان ، نیەۊشێد کورد ئێرانم.
ڕانەندەیش ک کورمانجە هەر وە زاڕاوەی خوەێا هەر وەو شێوە وەگەردێا گەپ دەێد:
“… ب سالانە کو ئەم نکارن ل باکورێ کوردستانێ ب کوردی بپەیڤن…”
نیەۊشێد کوردستان ترکیە، بەڵکوو لە “باکوور کوردستان” کەڵک گرێد.
هەر ئەوجوورە ک لە دریژای ڕۆمانەگە دۊنیمن، کەڵک گرتن لە وشەیلێ لەوای ” کوردستان ئێران، کوردستان ترکیە و…” یاگەر تەنیا لە لایەن کەسایەتیەگان لایەنگر ڕژیمەیلەو وە کار چوودن یاگەر کەسانێ ک ئاگاریێان ها خوار، یاگەر لە زوانی مەرزەو لەلێان کەڵک گیریەێد ک خوەێ هەر لە سەرەتای ڕۆمانەگەو ئاماژە وە پەیوەنی قۊل خوەێ وەگەرد زەێنەو کردێە و لە دریژای ڕۆمانەگەیش لەنوو ئاماژە وە کەسایەتیەیلێگ کردێە ک لەلێ ڕەێ بۊنە و نادیدە گرتنەسەێ.
لە کوتایی ڕۆمانەگە، لاپەڕەی ٢٦٥، ئیماژێ ک نۊسەر ڕۆمانەگە وەپێا وە پەرتخ ڕەسنێد لێواس:
“ژنەیل هەر دو لا وە لوو دو کڕ موازیا، دەس نانە سۊرەت و دانەی لە ژێر گەرمەشین. پیای لەباس شەخسی لە ناوڕاس پێڵەگە، لە باڵ ژۊەرێیانەو دەس نابۊدە بان کوڵتەگەی و وسابۊدە دیارێیانا.”
خاڵ فرە گرنگێگ لە داستانە، دو بڕ مرووڤ ک لە یەی بنەماڵەن لە ئی سەر و ئەو سەر سنوور، لە بان زەۊ چووڵەو ک دو کڕ هێڵە و کەێدانە مەردمان دو نیشتمان جیاواز، تەنانەت بێ ئەوەی ک تەرم مردێەگەێانیش لە وەر دەمێان بوودن، وەرایوەر یەک گرن و شین کەن (شین لە بان هێڵێ ک وەپێ ئۊشن سنوور). ئیماژێ ک تەنیا زیچ (واکۆنش) مرووڤانەی بێدەسەڵاتەیل لە بەرایبەر دیکتاتۆر زوان نەفامە.
هر نوع بازنشر این متن با ذکر منبع «خانه کتاب کُردی» مجاز است.
