ماڵی کتێبی کوردی
لە ستایشی خەڵاتێکی سەربەخۆ تا مەترسی کاڵ بوونەوە
کەماڵ ئەمینی «شەنگاڵی»
لە ئیستادا کە ئەم یادداشتە دەنووسم شەپۆلی وێنەکان و پیرۆزبایی کردنەکان لە میدیا کۆمەڵایەتییەکان کۆتایی پێهاتووە ، سەرەڕای پیرۆزبایی لە ناوەندی کاڵ و سەرجەم براوەکانی ئەو خەڵاتە، پێم وایە کاتی ئەوەیە لە هەمبەر خەڵاتی کاڵ لە قەوارەی ڕووداوێکی تازە لە فەزای ئەدەبی ڕۆژهەڵات دا ، وەک دەستخۆشی کردن لە ئەندامانی ناوەندی کلتووری کاڵ و پشتیوانی کردن لەو خەڵاتە، بۆ بەردەوامیی و باشتر بەڕێوە چوون لە ئایندەدا، بێدەنگ نەبین و لە چەن لایەنەوە بخرێتە بەر باس. ئەمە ئەرکی یەک بە یەکی ئەو کەسانەیە کە نیازی خەڵاتی ئەدەبی سەربەخۆ بە گرنگ دەزانن.
لە هەموو دونیادا و لە زۆربەی بووارەکاندا، لە پێناو گرنگی دان بە داهێنان و کەشفی تازە ،کۆمەڵێ خەڵات پێناسە کراوە، کە هەندێکیان لە ئاستێکی جیهانیدا ناسراون. لە ناو وێژەی کوردیدا، ئەو خەلاتە زیاتر لووکاڵ و لە ڕۆژهەڵاتدا جیا لە لووکاڵ بوونەکەی دەستی ئورگانێکنی دەسەڵاتی وەک چاودێری کردنی دەقەکان و سانسۆر و نیشان کردنی داوەری متمانەپێکراو پێوە دیار بووە. گرنگیی خەڵاتی ئەدەبی لە ئاڕاستەی پشتگیری کردن لە نووسەر و شاعیرەکان،گەشەدان بە کلتووری خوێندنەوە و ناساندنی دەقی سەرکەوتوو و هەروەها سازدانی فەزایەک بۆ مشت و مڕ و گفتگۆی ئەدەبی و دیداری تازە دەتوانێ ڕۆڵی هەبێت ، جیا لەوەش حاشاهەڵنەگرە کە خودی خەلات و فستیڤاڵەکان و گۆڤارەکانیش بەشێکن لە دونیای ئەدەبیات.
لە ئێستادا، ڕۆژهەڵات خاوەنی چەن خەڵاتێکی ئەدەبییە ،وەک خەڵاتی کتێبی ساڵ ، خەڵاتی قەلەمی هەژار ، خەڵاتی کاڵ و…
یەکەم خەلاتی کاڵ کە بە شێوەیەکی سەربەخۆ لە بەفرانباری ئەمساڵدا لە ژێر دورشمی “لە ستایشی ئەدەبیات، لە پێناوی داهێنان دا” بەڕێوە چوو وەک بەردێک بخرێتە ناو رووبارێکی بێدەنگ ،دەنگدانەوەی تایبەتی هەبوو. بێدەنگییەک کە بەشێک لەوە دەرنجامی دۆخی سیاسەت بردە و کێشەکانی ژیانە لە رؤژهەڵاتدا و وەک بەرزەخێک لە هیوا و نائومێدی ئێقەی فەزای ئەدەبی گەرتۆتەوە و خەڵوەتێکی بۆ لێشاوی بەرهەمی نائەدەبی -بە تایبەت لە فەزای مەجازیدا- ساز کردووە. لێرەدا هەوڵ ئەدەم لە چەند خاڵدا لایەنە سەرکەوتووکان و خەسارەکانی ئەو ڕێو رەسمە لە دیدی خۆمەوە بخەمە بەر باس و هیوامە هاوڕێیانی تریش هەر کام لە سۆنگە ڕوانینی خۆیانەوە ئاوڕ لەو خەلاتە بدەنەوە.
خەڵاتی کاڵ وەک ڕێ و ڕەسمی کۆتایی:
خاڵە سەر کەوتووەکان:
۱ خودی بە “سەربەخۆ” ناساندنی خەڵاتێک و دوورخستنەوەی لە ناوی هەر دایەرەیەکی حکوومی خالێکی دڵخۆشکەرە. ئەگەرچی ئەمە بە مانای نکۆڵی کردن لە بایەخ و کاریگەری ئەو فستیڤاڵانە کە پێشترلە لایەن ئەنجومەن ئەدەبییەکانەوە بەڕیوە چوون نییە. بەڵام خودی پۆستر و بانگهیشتنامەکەی کاڵ کە لۆگۆ و ناوی هیچ دایرەیەکی تری پێوە نەبوو ئەو دڵخۆشییەی ساز کرد کە کە بۆ چەن کاتژمێر بۆ ڕێ و رەسمی خەڵات بەخشین، کۆمەڵی شاعیر و نووسەری کورد لە هەموو شارەکانی رۆژهەڵات لە دەوری یەک کۆ ببنەوە . لە لایەکی تریشەوە وەڵامی ماندوویەتی و زەحمەنی ناوندی کاڵ بدەنەوە(کە دەڵێین ناوەندی کال دەزانین کە دوو کەسی ئەدیبی لە پشتەوەیە و بەڕاستی مێواندارێتی نزیک بە ۷۰۰ کەس لە باشور و ڕۆژهەڵات، بە هەموو بەرپرسیارێتی و ئەرکەکانیەوە لە لایەن هەردوو بەڕێز بەیان عەزیزی و ڕەزا عەلی پوور، جێی دەستخۆشی کردنی هەیە ، ئیتر ئەمە جیا لە هەوڵ و تەقەلای یەک ساڵەی ئەو بەڕێزانەیە بۆ بەدیهێنانی خەونی وەها خەڵاتێک)
۲ هۆڵی سینەما بەهمەنی سنە لە ڕۆژی ڕێ وڕەسمی خەڵات بەخشێن دا شکۆیەکی تایبەتی هەبوو . شکۆیەک کە شیاوی ئەدەبی ڕۆژهەڵات بوو. زۆر نووسەر و شاعیر، تەنانەت جێی دانیشتنیان نەبوو بەڵام بە پێوە ڕاوەستان و تا کۆتایی لەگەڵ ڕی و ڕەسمەکەدا بەردەوام بوون . ئەم بەردەوامییە نیشانەی هیوا و ئاسۆیەکی تازە بوو کە کاڵ لە سەر ئەرکی خۆی و لە ژێر ناوی خەڵاتێکی سەربەخۆدا ولە غیابی هەر جۆرە بەرپرسێکی حکوومی سازی داوە ، لە لایەکی تریشەوە تامەزرۆییەک بوو بۆ دیدارێکی تازەی شاعیران و نووسەرانی سەربەخۆ، کە پاش رووداەکانی پاییز و زستانی ساڵی ۲۰۲۲ هەموو بەرنامەیەک کە دەستی دایرەیەکی پێوە بێ ، بە لاوەیان نا.
۳ سێیەم خاڵی سەرکەوتووی ئەم خەڵاتە گرنگی دان بە کتێبی چاپ نەکراو بوو. زۆربەی فستیڤاڵەکان لەسەر تاکە بەرهەم دەوەستن ، (بێجگە خەڵاتی کتێبی ساڵ و خەڵاتی هەژار) ئەمەی کە ئەمجارە لە سەر کتێبی چاپ نەکراو و چاپ کراو خەڵاتێک سەرهەڵبدات دیسان جێی دڵخۆشییە و ئەکرێ وەک تایبەتمەندییەکی ئەرێنی ناوی لێ ببەین. لەوانەش بەرچاوتر ئەوە بوو کە براوەکان لە دەستی نووسەران و شاعیرانی تر خەڵاتیان وەرگرت و ڕێگە بە هیچ بەرپرسێک نەدرا بچێتە سەر شانۆ.
ئەوەی زۆر گرنگە و بووە هۆی پێشوازی لەو خەڵاتە، وەک پێشتر ئاماژەم پێدا هەڵگرتنی ناوی سەربەخۆیی بوو بۆ خەڵاتی کاڵ. بەڵام سەربەخۆبوون بە تەنیا ناتوانێ ئەرکەکانی خەڵاتێک جێبەجێ بکات بەڵکوو کۆمەڵێ پێوەری تر هەیە کە پێوستە ڕەچاو بکرێت تا خەڵاتێک ببێ بە خەڵات و ماناکانی خۆی بدۆزێتەوە و دوور بێ لە بەرنامەیەکی ئەدەبی گوزەرا. لێرەدا ئاماژە دەکەم بەهەندێ لەو خەسارانە کە ڕووبڕووی یەکەم خەڵاتی کاڵ بووە :
یەکەم: نادیاری پێوەرەکانی هەڵبژاردن
ئەوەی وەک بەیاننامەی داوەرەکان لە بەشەجیاجیاکاندا خوێنرایەوە ، هەڵگری باری زانستییانە و روونکردنی پێوەرەکان نەبوو. ڕوون نەکرایەوە ئەو کتێبانە هەرکامیان لە سەر چ ئەساس و پێوەرێک خەڵات دەکرێن .یاخود بڵێین چی هەیە لەو دەقانەدا کە شیاوی خەڵاتیان دەکات.
خۆزگە یەک بە کەیکی ئەو تایبەتمەندییە بەرچاوانە کە بووەتە هۆی هەڵبژارندنی هەر یەک لەو کتێبانە دەستنیشان کرابات.ئەمە بارێکی جوانتر و زانستییانەی ئەدا بە خەڵاتەکە و بەردەنگەکانیش زۆرتر لەو بابەتە ورد دەبنەوە. لەم ڕێیەوە سیاقی داوەری و ئەرزشەکان و سیاسەتە ئەدەبییەکانی خەڵاتی کاڵیش ڕوونتر دەبووەوە.
دووەم: ژمارەی زۆری خەڵاتەکان
۲۵ خەلات لە بەشی شیعر و ۸ خەلات بەشی چیرۆک و ۱۱ خەلات لە بەشی رومان دا. ئەم هەموو خەڵاتە وایکرد هەر تەنانەت ناوی کتێب و خاوەن دەقەکان لە بیردا نەمێنێ ، جیا لەوە کە پێوەر هەڵبژاردنەکان نادیار بوو چەن پرسیارێک دێتە ئاراوە:
ئایا مەبەست لەو هەموو خەڵاتە ئەتوانێ چی بێت ؟ تەنیا دروست کردنی فەزایەکی پلۆراڵە بۆ هەموو جۆرە دەقێک؟ ئایا هەموو ئەو کتێبانە لە ڕیی ئەو خەڵاتەوە دەکەونە بەرچاوی خوێنەر؟ ئایا ئێمە لە چەن ساڵەی ڕابردوودا ئەوەندە کتێبی سەرکەوتوومان هیە یان هەبووە؟ ئایا ئەمە یارمەتی گەشە و نەشەی کلتووری خوێندنەوە دەدات ؟ و دەیان ئایای تر کە وادەزانم ئاستی خەلاتەکە دەباتە بەر پرسیار.
سێیەم:جیا کرنەوەی زاراوەکان
ئەوەی لە بیرم بێ لە زۆربەی فستیڤاڵەکان دا کە زیاتر لە سەر تاقە بەرهەم داوەری دەکرێن ، هەمیشە دیدێکی تەساموحی بە ڕێژەی جیاوازیی زاراوەکان و ناچەکاندا هەبووە. لێرەدا ئەوەی ستەمی لێدەچێ ئەدەبیاتە .
ئەم کیشە کلتوورێکی نائەدەبی سازداوە و ئێقەی ئەدەبیاتی کوردی گرتۆتەوە و بەری نادات. مادام ئەڵێین ئەدەبی کوردی یانێ جیا نەکردنەوەی زاراوەکان . بۆ نموونە ئەگر بۆ بەشی شیعر سێ خەڵات پێناسە کراوە و هەمووی شیاوی هەورامی یان هەر زاراوەیەکی ترە ، با بدرێت بەو زاراوە .بە پێی ناسینی ناوەندەکە و تواناییەکانیان، دڵخۆش بەوە بووم کە کاڵ ئەوە بکات و بە شێوەیەکی ڕادیکاڵ تەنیا گرنگی بە ئەدەبیات وەک ئەدەبی کوردی بدات، کەچی تووشی کێشەیەکی گەورەتر بوو ئەوەش بەیاننامەی جیا و داوەری جیا خەڵاتی جیا لە سەر زاراوە جیاجیاکان .لەوانەیە لای هەندێ کەس ئەم بابەتە وەک تایبەتمەندییەکی ئەرێنی لە بەر چاو بگیردرێت بەڵام وەک گشتییەتێک سەیری وێژە و زمانی کوردی بکەین بێگومان لە بەردەم پرسیاردایە.
ئەگەرچی بۆ من یا هەر کەسێکی تر ئەم پرسە وەک کێشەیەکی هەمیشەیی دەرک پێدەکرێ. بەڵام پێویستە یەکجار بۆ هەمیشە ئەم جیاکرنەوە و تەساموحی داوەرییە بنبڕ بکرێت ئەگیانا هیچ خەڵاتێ ناتوانێ مەبەستەکانی خەڵاتی ئەدەبیی بپێکێت. هەر بۆیە تا ئیستاکەش لە ڕێی خەڵاتی ئەدەبی کوردییەوە لە گەلاوێژ بە ۲۷ ساڵ ئەزموونەوە بگرە تا کاڵ وەک یەکەم ئەزموون نەیانتوانوە ڕیو ڕەوشتی تازە لە پێناوی ئەدەبییەت دا بۆ ویژەی کوردی بخولقێنن و هیچ ناو و ناونیشانێکیش لە ڕێی خەڵاتەوە نەکەوتووەتە بەر دیدی خوێنەر و وەرگێڕ و ناوەندێکی چاپ و پەخش.
پرسیارێک دەخەمە ئاراوە تا مەبەستەکەم ڕوون تر بێتەوە : ئەگەر براوەکان لە سەر بەرگی کتێبەکەیان بنووسن “براوەی خەڵاتی گەلاوێژ ، کاڵ و… ” ئایا دەکەێتە بەرچاوی خوێنەر؟
لە کۆتاییدا دەزانم بۆ هەرکام لەو تێبنیگەلە کە وەک خەسار ئاماژەم پێدا کۆمەڵی پاساویش هەیە . نووسینی ئەم یادداشتە تەنیا لەبەر خواستێکە ،ئەوەش گەشەی ئەدەبی کوردیی و بەرجستە کردنی یەکەم ئەزموونی خەڵاتی سەربەخۆی کاڵ-ە کە ئیتر بەشێکە لە ئەدەبی کوردی و جێی خوشعاڵی و شانازییە. هیوادارم دووەم ئەزموونی کاڵ سەکۆیەکی بە قوەت بێ بۆ بەرزکردنەوەی دەق و ناونیشانێکی ئەدەبی تازە.
هر نوع بازنشر این متن با ذکر منبع «خانه کتاب کُردی» مجاز است.
