ماڵی کتێبی کوردی
کتاب «تاریخ هنر کردستان» اثر میکاییل رحمانی منتشر شد
در سالهای اخیر، بحث درباره هنرمعاصر خاورمیانه در سطح جهانی بالا گرفته است. بسیاری از گفتمان هنر خاورمیانه سخن به میان می آورند. در این میان هنر کُردها و کُردستان که با بخشهای مختلف این منطقه در گیرودار است، به طور کلی نادیده گرفته شده است. در این میان پژوهش و نگارش درباره هنر تجسمی کردستان، در دنیای تاریخ‌نگاری و نقد هنر، امری ضروری می نمود. بر این اساس کتاب تازه منتشر شده تاریخ هنر کردستان نوشته میکاییل رحمانی توسط پژوهشکده کردستان‌شناسی و انتشارات دانشگاه کردستان که به تازگی منتشر شده است، عرصه ای تازه در دنیای پرهیاهو هنر معرفی میکند.
کتاب مزبور، هنر کُردها و کُردستان را با نگاهی تاریخی و تحلیلی مورد پژوهش قرار داده است. کتاب به هفت فصل تقسیم می‌شود که دوره های مختلفی از ده هزار سال پیش تاکنون را مورد بررسی قرار می‌دهد. کتاب با مقدمه‌ای مفصل به بحث‌هایی تازه پیرامون تاریخ، جغرافیا و روششناسی و بررسی روش‌های موجود در نگارش تاریخ هنر میپردازد. به علاوه، گفتمان‌های مهمی همچون تاریخ هنر، باستان‌شناسی هنر، هنر مدرنیسم، هنر معاصر، دیاسپورا، هنر فمینیست‌ها و رسانه‌های نوین به عنوان مبانی تحلیلی استفاده شده است. همچنین محوریت اصلی این منبع پژوهشی، مبتنی بر گرایش های بصری و هنرهای تجسمی می باشد و هنرهایی نظیر نقاشی، نقاشی روی سفال، مجسمه‌سازی، چاپ، نگارگری و هنرهای جدید را دربرمیگیرد.
نویسنده، کتاب، میکاییل رحمانی سال ۱۳۶۶خورشیدی در شهر سنندج متولد شد. او درس‌های تاریخ هنر، زیبایی‌شناسی، پژوهش و نقد هنر را زير نظر حمید سِوِری (مدرس و منتقد) آموخت. از فعالیت‌های او می‌توان به چند نمونه اشاره نمود ازجمله: نمایشگاه‌هایی در زمینه‌ی هنر رسانه جدید (پرفورمانس خزان، حضور خوش‌خیم، از پاکستان تا تونس و هنر معاصر کُردها)؛ تاسیس و دبیری «سالانه‌ی هنرمعاصرسنندج»؛ نگارش نقد بر نمایشگاه‌های عکس و نقاشی؛ و همچنین ارائه مقاله و سخنرانی در سمینار هنر کُردستان در دیاربکر.
کتاب از فصل نخست به هنر صخره نگاری در کردستان و زاگرس می‌آید که از دوران پارینه‌سنگی متاخر آغاز می‌شود اما دامنه آن تا هزاره چهارم قبل‌ازمیلاد نیز کشیده می‌شود. کتاب در فصل دوم به هنر کُردستان در دوران نوسنگی میپردازد و با بررسی مهم‌ترین محوطه‌های پیشاتاریخی و سبک‌های بنیادین تولید تصویر در دامنه‌های زاگرس-توروس، به شمارش و تحلیل کارکردهای بنیادین تولید تصویر و نقاشی‌های عمدتا روی سفال و تندیسهای نخستین یکجانشینان کُردستان بررسی می‌گردد. در این فصل به بحث انقلاب کشاورزی و ریشه‌های فرهنگی کردها تا دوران نوسنگی نیز پرداخته می‌شود. فصل سوم به دوره‌های مفرغ و عصر آهن میپردازد و عمدتا به دولت‌قوم‌ها و اقوام و حکومت‌های نخستین کُردستان میپردازد که در جریان طلوع تمدن آثار هنری متنوعی را در محوطه‌ها و سایت‌های باستانی اقسانقاط منطقه برجای گذاشته‌اند. هنر این دوران همچنان که تاثیراتی از فرهنک تصویری نوسنگی و مس‌وسنگ را به هنر عصر آهن پیوند می‌دهد نشانه‌هایی آیینی و نسبت اسطوره و سیاست فرهنگی را به نمایش میگذارد. در این میان هنر اقوامی مانند هوری(میتانی)، کوتی-لولوبی، سیموروم، کاسی، ماننا و امپراتوری مادها بررسی می‌شود.
در فصل چهارم اما تحولات چشمگیر و اساسی در هنر موجود در کردستان بررسی می‌شود. این فصل که به عنوان هنر بینابینی اول معرفی می‌گردد، هنر امپراتوری‌های بزرگ ایران و میانرودان و خاور نزدیک را مطرح میکند که به انواع مختلف در کردستان آثار هنری زیادی به جای نهاده‌اند. این آثار از نقشبرجسته تا معماری و تندیسهای عظیم‌الجثه مربوط به امپراوری‌های هخامنشی در مقابل یونان، اشکانیان دربرابر روم و ساسانیان در برابر بیزانس یا روم‌شرقی می‌باشد. ترکیب و گره خوردن تمدن‌های نامبرده در کُردستان در دوره یک هزاره از پیش‌ازمیلاد (۵۰۰تا ۱۵۰ سال میلادی) هنر موجود را به عنوان فضایی بینابینی و ترکیبی از سبک‌های هنری اعمال شده توسط تمدن‌های حاکم بر کُردستان با ترکیب نشانه‌های ایینی و بصری بومی زاگرس یا توروس نشان می‌دهد. از این رو هنر این دوره را هنری التقاطی می‌توان نامید که محصول چندین تمدن با نشانه‌های ایینی تصویری و صوری است.
در فصل بعد از آن همچنان تحولات مبتنی بر همین تلفیقات و ترکیب‌های تمدن تصویری پیش خواهد رفت اما دگرگونی‌های تاریخ سیاسی بر منطقه کردستان نیز اثر میگذارد. فصل پنجم با نام دوران بینابینی دوم به هنر کُردستان در دوران اسلامی تا افول عثمانی در خاورنزدیک و قاجاریان در ایران میپردازد. در این دوران نقش میانجی بودن هنرمندان و تصویرگران و کاتبان کُرد و هنرمندان قلم‌زن و حکاک و نقاش مکاتب مهمی چون گروس، رقا، موصل، جزیرا، دیاربکر و نگاره‌های متنوعی مربوط به میرنشین‌های کُرد یا نقاشان و دانشمندان کُرد دربارهای حکومت‌های مسلط بر منطقه دبنال می‌شود. هنر ایوبیان، هنر کردها در دربار آق‌قویونلوها، هنر مروانیان کُرد، هنر مکتاب موصل و مکتب جزیرا و بیشتر ار مورادی است که در این میان مورد بررسی قرار می‌گیرد.
فصل نهایی بخش تاریخی کتاب یعنی فصل ششم، به طور کامل به هنر و نقاشی نوگرا و هنر امروز میپردازد. در این فصل به تفصیل آغازه‌های نقاشی رنگ روغن در مناطق مختلف کُردستان از کرمانشاه و اردلان تا سقز و سلیمانیه و حسکه و دیاربکر دنبال می‌گردد. پرداختن به هنر نقاشی نوگرا و نسبت‌های تازه در نقاشی مدرن کُردها در خاورمیانه نقطه کانونی این فصل به حساب می‌آید که نقاشی مدرن کُردستان در ایران، عراق، ترکیه و سوریه و نزد کُردهای مهاجر در اروپا به تحلیل می‌گردد. در این میان جریان‌های مهمی نظیر جنبش نقاشی سنندج، جنبش نقاشی حسکه و جریان انتزاع‌گرایی در اقلیم کُردستان عراق به شیوه‌ای متمایز مورد بررسی قرار می‌گیرند. هویت‌خواهی از جمله خصیصه‌های این دوره می‌باشد که طی آن مضامین و موضوعات کُردی در نقاشی‌ها به شکلی گسترده بازتولید می‌گردد و رنج‌ها و دردهای کُردها در آن جاری و ساری است. پس از این‌ها به رویکردها و رویدادهای امروز در هنر معاصر کُردها پرداخته می‌شود که در ان با رویه‌های تازه در مواد و متریال و در فضایی انتقادی وضعیت موجود به لحاظ سیاست‌های فرهنگی و سیاست‌های مربوط به جنسیت، نژاد و هویت مورد نقد قرار می‌گیرد.
در پایان، منابع مفصل و دقیق به زبانهای انگلیسی، فارسی، عربی و کُردی پنجره‌ای به زمینه ها و پایه‌های اصلی کتاب باز میکند که خواندن و مطالعه منابع برای پژوهشگران می‌تواند دارای اهمیت باشد. همچنین فهرست تصاویر، فهرست مطالب و فهرست نام‌ها و واژگان کمک بسیاری برای خواند کتاب می‌باشد. کتاب تاریخ هنر کردستان در ۵۳۰ صفحه در قطع وزیری و جلد کالینگور با حمایت پژوهشکده کُردستان شناسی و توسط انتشارات دانشگاه کُردستان منتشر شده است. ۱۲ سال کار نگارش تحقیق و نگارش کتاب به طول انجامید که طی آن پژوهشی در عرصه از موزه‌ها، کتابخانه‌ها، محوطه‌های باستانی و کارگاه‌های هنرمندان و مصاحبه با تک تک هنرمندان کُرد به صورت مستقیم صورت گرفته است.
در بخشی از متن کتاب آمده است:
«در چند سال اخیر رویکرد تاریخ هنر جدید (تاریخ نگاری جدید هنر)، رویه های نمایشگاه‌گردانان و منتقدین و نهادها چرخش قابل ملاحظه ای به سوی هنر اقلیت داشته است. واضح است که به طور فزایندهای ظهور عرصه های هنری غیر غربی آغاز شده است؛ لیکن این عرصه ها هم غربی‌اند هم غیر غربی، هم جهانی‌اند هم منطقه ای. در همین دهه ها بود که هنر معاصر خاورمیانه به مثابه یک عرصه ی هنری نوظهور سر برآورد. اکنون کتاب حاضر بخشهای نادیده انگاشته شده هنر خاورمیانه (همان هنر کُردستان) را بررسی خواهد کرد، که حتی در جریان چرخش به سمت بازنمود نشده ها نیز نادیده گرفته شد».
به علاوه بشار العیسی یکی از نقاشان اثرگذار در جنبش نقاشی کردها اهل دارباسیا و ساکن پاریس درباره کتاب اینگونه نوشته است که در پشت جلد کتاب نیز آمده است: «سرگذشت هنرهای زیبا، کتاب میکاییل رحمانی، نُت‌های آوازی است که امواج جغرافیایی از کرمانشاه تا قوس زاگرس-توروس را با گذر از ایستگاه‌های جاده ابریشم دربرمیگیرد؛ جغرافیایی که با هویتی روشن، چشم‌اندازی از بلندای خورشید تا کیمیای خاک را به مشاهده می‌خواند».
کتاب را می توان از تارنمای اینترنتی انتشارات دانشگاه کردستان به صورت آنلاین و همچنین از طریق مرکز پخش کتاب نیشتمان در سنندج و کتابفروشیهای معتبر تهیه نمود.
هر نوع بازنشر این متن با ذکر منبع «خانه کتاب کُردی» مجاز است.
