خەونێک بە سەر لەشی وێرانییەوە

خەونێک بە سەر لەشی وێرانییەوە …

شیعرى: یونس ڕەزایی

لێدوانى: ڕێبوار سیوەیلى 

ئەسپی دەریا دیسان سمکۆڵی لە تۆفان کرد و

ڕوو لە بەستێنی هیچ

حیلەی خۆی داگیرساند.

جوانووی شەپۆل بەسەر لەشی بادا

یاڵیان باخێکی پەشۆکاو.

من سواری دوایین رستەی مەترسی

جڵەوی خەمی ڕێیەکم لە دەست دایە

 ژان بە دیواری کاتمەوە

 ڕەوەیەک پاساری ئاڵۆز.

کاتی ئێستا:

سەرەتای بەهارێکی نامۆیە

نە دار بەشی خۆی لە بەخشەندەیی زانیوە

نە باران میراتی دووری هێناوە.

کاتی ئێستا:

چەند ڕۆژ بەر لە ڕێکەوتنی ئیبڕاهیم

لەسەر لەشی ئیسماعیلە

کە شمشێر سمکۆڵی کرد لەسەر تەمەنی.

مەڕ دەیلووراند لەسەر مێژووی.

گورگ سروودی دەخوێندەوە لەسەر تەرمی.

کات بە گوێرەی ئەو ڕستانە درەنگە

دەچمەوە ڕابردووی بەهار.

تا چاو هەتەر دەکا بیابان ڕوواوە

باڵای کاکتووس

گەیشتوونەتە واتای وەرزەکان

مار لەسەر ریتمی تینوێتی

بە زەویدا دەخوشێ

من سواری شەکەتیی کات بووم.

تا چاو هەتەر دەکا لە مانای باران گەڕاوم

باڵام بە باڵای کاکتووسەکان گرتووە

هەزار دڕوو تینووترم

دەخوشم بە ریتمی خاک تا ئاو دەبینمەوە.

کاتی ئیرۆ:

سەرەتای هاوینێکی ماندووە

نسێ بە قەرز دەداتە تەنیایی دارەسێو

کچێک لەشی بە میرات دەبەخشێتە دەست ڕووبار

کوڕێک شمشاڵ بە پێنووسەکانی منداڵی لێدەدا.

کاتی ئیرۆ:

چەند کاتژمێر دوای ڕێکەوتنی چیایەکی ئاڵۆز و

گورگێکی بەلەسەیە

کە خۆی لە واتای یووسف‌دا شاردووەتەوە

ئەو دەمەی گوتی:

“بابە گیان”

ئەوشەو خەونی روونم دیوە

هەرچی جوانییە لە خەوما راخوشیوە

کاتێک من چاوم لە ئاسمان دەکرد

“یازدە ئەستێرە و ڕۆژ و مانگ

سوژدەیان بۆ ئەمن دەبرد”.

بابی کوتی:

ترساوم لە تاریکی ئەوی مەودایە

رۆڵە زمانت نەگەڕێ

“داوی مەترسیدار بۆ تۆ لە رێگا دایە”

دوور، چیا بە چاو دەنگێوم

بەڕوو لەسەر بەڕوو سەرقاڵی ئاوابوون

وەرز بە تەوێڵی پاییزدا ڕادەبرێ

من بە ئەوکی تەنیاییدا

نیشتمان بە دەماری هەمیشەی ئاودا.

کاتی هەنووکە:

چەند ڕۆژ دوای ئاوەدان بوونەوەی وێرانەکانی وشەیە

بە شێعرێک کە خەریکە سمکۆڵان دەکا لە ژان

بە ڕستەیەک کە خەریکە بەلەسە دەبێ لە خوێن.

کاتی هەنووکە:

چەند کاتژمێر دوای هاتنی ناوی ئابڕاهام و

ناونیشانی نەوتە.

بەڵێن‌نامەیەک دەنووسرێ لە بادا

یەک دەنووسرێ لە واتای شینی دەریادا

منیش بەڵێن‌نامەی خۆم دەنووسم

لەگەڵ ئەو بەردەنگانەی بڕوایان بە وشە نەماوە.

بەڵین بێ ئیتر بنووسم شەقامی یەکی گوڵان

سەرەتای بەهار

کاتی دیسان ڕوانەوەی دار.

نزیک بوومەتەوە لە هەرێمەکانی خۆم

ماسی لێرە هەر ماسیی جارانە

کۆتر جگە لە گمەی بەیانان

بە هیچ پیتێکی دیکە نانوووسرێ

هەور هەورە و

وردە وردە کلووە بەفرەکان ساردترن

زستان بە شەقامەکاندا پیاسە دەکا.

کاتی نووکە:

چەند خولەک بەر لە ڕێبەندان

بادەوە هەموو رستەکانی گرتووە.

کاتی ئێستا:

من لە سەر شەقامی زەمانە وەستاوم

رچە دەکوتم تا دەگەمە ناوەندی شار

کاتی ئەوڕۆ:

بەلەز دەڕوا

وەک رابردنی ئەسپێک بەسەر تۆفان دا

وەرن ناونیشانی ناوەندی شار بدەینە رێگاکان

ئاور بکەینەوە لە دەستی یەکدا کتوپڕ

پشکۆ بنووسین لە رستەکاندا

مەشغەڵ بخوێنینەوە بە ناوی یەکتر.

ئەسپی دەریا

دیسان حیلەی تا نزیک شەقامەکان فڕیوە

کێ بن زاری چۆم دەزانێ

           دەبێ بدوێ.

کێش رەچەڵەکی دەچێتەوە سەر نیگای کانی

پێویستە بە چیاکانەوە

وردە وردە ببێتە رێگایەکی نوێ.

کات لە دوێنێ تێپەڕیوە

مەگەر نەماندیت چۆن کاتژمێرەکان خۆیان وێران کرد؟

ساتێک نەیانتوانی دەرفەتی نیشتمان

بە ئاماژەی میلەکانیان نیشان بدەن.

مەگەر نەمانبیست چلۆن زەنگەکانی کلیسا

پەژیوان بوونەوە لە خوێنی ڕژاوی عیسا

ئەو دەمەی خوێنی ماندووی منیان

بە سەر دیوارەکانی واتیکانەوە دیت

مات و بێدەنگ هەڵکورمابوو.

مەگەر نەمانچەشت تامی رابردوو

تاڵ، لەسەر سفرەی سنوورێکی بێ ناسنامەدا

ببوو بە بەشێک لە ئەفسانەی تاریکیی.

جوانووی شەپۆل یاڵیان تا مانای کۆڵان درێژە

ئاورینگ دێنێ بەری پێیان لە سەر خیابانە سوورەکان

لە دەوامەی رێ دوورەکان.

من خۆ داوێمە سەر زینی رستەیەکی تازە

تا ئەو شارانە دەچم دەنگیان دابێ بە چیا

رکێف دەکوتم لە کاتژمێرێکی نوێ

تا ئەو چیایانەی رەنگیان دابێتەوە

لە گەڕەکە دژوارەکانی شار.

لە وێستگەی باران دابەزین هەیە

ناسنامەی هەور وەردەگرم

بایەک لە مەدیتەرانەی خوێنمەوە رێگا دەنوێنێ

یەک لە ئوقیانووسی تەنیاییمەوە

زامەکانم دەدوێنێ و

نەخشەی رێگا ئاوسەکانم لەبەر پێدا دەڕوێنێ.

خۆم داوەتە سەر بارستایی تەنیاییم

نسێم کەوتووەتە سەر تەمەنی خێرای دەنگێک

هەموو دارستانەکانی پێوا و

دار بەڕووی کردە روووگەی خۆی.

من دار بە داری جیهانم

بانگ کردووەتە قامووسی خەونمەوە

نامهەوێ تەنیایی دووپات بێتەوە لە دارستاندا

شاخ بە شاخی دونیام

لە جوغڕافیای منداڵاندا کردووەتە وانە

نەم گەرەکە بەرزایی کەم بێتەوە لە دێرەکاندا.

تەنیا هەنگاوێک ماوە

تا وێستگەی میتڕۆکانی خۆرهەڵات

کە کچ ببینمەوە پەیکەری کات بە دەستەوە

         بووونەتە کاتژمێری رووناکی وڵات.

کاتی تازە

سەرەتای خۆیەتی بە رێنوووسی ئاور

هەر چرکەیەک هەواڵێکی لە ناخدا شاراوە

هەر خولەکێک پاڵی وە ئەفسانەی سبەی داوە.

کیژێک لەخەو رادەبێ و دەبێژێ:

“باوانی من!

خەونم دیوە لەسەر شەقام دەنگم بە تەنیایی دار دا

حەوت رێگا لە بەر پێی وەرزەکانی جوانی کراوە

باران دەباری لە سەر لەشی من

دەستم ببوونە رووبار و

لەشم ئاکاری چووبۆوە سەر ئاکاری دەریا.”

شارێک دەڵێن:

“مەترسە لە چارەنوووسی گیا

مەپرینگێوە لە تەعبیری خەونی جەنگەڵ

خۆت ببە دار

لەسەر بڵواری گەورەی شار.

لەو ساتەی نیگات بەو لاوە

هەر کەس داری خۆی لە رستەکانیدا شین دەکا

سەردەمی دوێنی بەسەرچوو

کات بە پێوانەی فڕین گۆڕاوە.”

 

پێشەکی:

شیعر، وەک یەکێک لە قووڵترین و ڕەسەنترین فۆرمەکانی دەربڕینی مرۆیی، ھەمیشە جیھانێکی تایبەت و چەندڕەھەندیی خۆی بنیات ناوە، کە تێیدا زمان وەک ئەندامێکی زیندوو کار دەکات بۆ کێشانی وێنەی ھەستبزوێن، دروستکردنی سۆزی قووڵ، داڕشتنی بیرۆکەی ھزرى، چنینی واتای فرەڕەھەند. لەم نێوەندەدا، دەقی “خەونێک بە سەر لەشی وێرانییەوە” وەک دەقێکی دەوڵەمەند بە چینەکانی واتا و ھێماى شاراوە، سەرنجی خوێنەر ڕادەکێشێت. ئەم دەقە، کە بە شێوازێکی بێوێنە تێکەڵەیەک لە واقیعە تاڵەکان و خەیاڵە گەشەکان، مێژووی پڕ لە ئازار و ئێستای پڕ لە نادادپەروەری، ھیوای بێبڕانەوە و نائومێدیی قووڵ لەخۆدەگرێت، دەروازەیەک دەکاتەوە بۆ تێڕامان لەسەر چەندین ڕەھەندی مرۆیی و کۆمەڵایەتی.
بۆ ئەوەی بتوانین بە تەواوەتی لە قووڵایی و دیمەنەکانی ئەم دەقە تێبگەین، پێویستە بە وردی لە چوارچێوەی ھەریەک لە ڕوانگە ئەدەبی، فکری، دەروونناسی و ھێرمینۆتیکیدا شیکردنەوەیەکی وردى بۆ بکەین. ئەم شیکردنەوەیە ھەوڵ دەدات بە شێوازێکی سیستماتیک و شیکاری، ئەو چینانەی واتا و مەبەستە شاراوەکانی شاعیر ئاشکرا بکات، کە لە ناخی دەقەکەدا حەشار دراون.

یونس ڕەزایی

یونس ڕەزایی هەمیشە خەمێکى نیشتیمانیانەى هەیە کە لە چێوەى خەمۆکیى ڕزگارى دەکات و زمانێکى شیعری پێدەبەخشێت. لەم دەقەشیدا ئەو زمانە شیعرییە گەلێک داوى بۆ ناوینەتەوە کە پێویستییان بە هەڵوەشاندنەوەى ورد هەیە تا بزانریت چۆن تەقەڵەکان لێکبکرێنەوە و داوەکان خاو ببنەوە و واتا و وێنە و هیماکان لێکدى هەڵاوێردرێن. ئێمە هەوڵى خۆمان دەدەین.

ڕوانگەی ئەدەبی: جوانیی وێنە و گەمەی زمان
لە ڕوانگەی ئەدەبییەوە، دەقی “خەونێک بە سەر لەشی وێرانییەوە” خەسڵەتێکی بێوێنەی ھەیە، چونکە دەقێکی پڕ لە وێنەی شیعریی جوان و داهێنەرانەیە کە خوێنەر بەسەر گێژاوی چەمکەکاندا دەبات و لە جیھانێکی پڕ لە ھەست و واتا نوقمی دەکات. شاعیر بە لێهاتووییەکی بێسنوورەوە زمان وەک کەرەستەیەکی سەرەکی و بنەڕەتی بەکاردێنێت بۆ کێشانی وێنەی زیندوو و دەربڕینی قووڵترین هەستەکان.

۱٫۱٫ وێنەسازی و ڕەمز:

دەقەکە بە شێوەیەکی چڕ پڕە لە وێنەی زیندوو و ڕەمزی قووڵ کە ھەر یەکەیان چیرۆکێکی تایبەت و ڕەھەندێکی هزریی و ھەستیاریی خۆی ھەڵدەگرێت.
“ئەسپی دەریا دیسان سمکۆڵی لە تۆفان کرد و ڕوو لە بەستێنی هیچ حیلەی خۆی داگیرساند.” ئەم وێنەیە سەرەتایەکی پڕ لە جووڵەی گەورە و لە ھەمان کاتدا نائومێدی و پووچییە. “ئەسپی دەریا” دەتوانێت ئاماژە بێت بۆ ھێزێکی سروشتی گەورە وەک زریان، یان ھێزێکی مێژوویی و کۆمەڵایەتیی زەبەلاح کە لەگەڵ نائومێدیدا (بەستێنی هیچ) بەردەوامە لە ھەوڵدان و بەرەنگاربوونەوە. ئەمە نیشانەی تێکۆشانێکە، ڕەنگە کۆتاییەکەی پووچی بێت.
“جوانووی شەپۆل بەسەر لەشی بادا / یاڵیان باخێکی پەشۆکاو.” ئەم وێنەیە تێکەڵەیەکی جوانی سروشت و ناسەقامگیری و ئاڵۆزیی نیشان دەدات. “باخێکی پەشۆکاو” ھەستێکی نائارامیی دەروونی، تێکچوونی ژیانی تاکەکەسی، یان دۆخێکی کۆمەڵایەتیی ناجێگیر و شڵەژاو دەگەیەنێت.
“من سواری دوایین رستەی مەترسی / جڵەوی خەمی ڕێیەکم لە دەست دایە.” ئەمە وێنەیەکی بەھێزی بوونی مرۆڤە لەسەر لێواری مەترسی و ھەستکردن بە بێدەسەڵاتیی تەواو بەرامبەر بە چارەنووس و ڕێڕەوی ژیان.
“ژان بە دیواری کاتمەوە / ڕەوەیەک پاساری ئاڵۆز.” لێرەدا ژان وەک بوونەووەرێکی زیندوو وێنە کراوە کە بە بەردەوامی لەناو کاتدا ئازار دەچێژێت. “پاساری ئاڵۆز” ئاماژەیە بۆ زۆری و چەندێتیی ئازارەکان و سەرلێشێواویی دەروونی.
“باڵای کاکتووس گەیشتوونەتە واتای وەرزەکان.” کاکتووس، کە نیشانەی خۆڕاگری و توانای ژیانە لە بیاباندا، لێرەدا دەگاتە ئاستی واتا و تێگەیشتنی قووڵ لە وەرزەکانی ژیان، واتە توانای مانەوە و قووڵبوونەوە لە دۆخێکی سەخت و نالەباردا.
“مار لەسەر ڕیتمی تینوێتی بە زەویدا دەخوشێ.” مار لێرەدا نیشانەی غەریزەیەکی سەرەتایی و خواستێکی سروشتییە (تینوێتی) کە بەردەوام لە ھەوڵی گەیشتن بە ئامانجێکی ژیاندایە، تەنانەت لە نێو سەختیشدا.
“نسێ بە قەرز دەداتە تەنیایی دارەسێو.” وێنەیەکی ناسک و پڕ لە خەمی تەنیایی و بێدەسەڵاتی. لێرەدا تەنانەت سێبەریش، کە نیشانەی حەوانەوەیە، دەبێتە قەرز، واتە تەنیایی ئەوەندە قووڵە کە ھیچ شتێک ناتوانێت کۆتایی پێ بھێنێت.
“کچێک لەشی بە میرات دەبەخشێتە دەست ڕووبار / کوڕێک شمشاڵ بە پێنووسەکانی منداڵی لێدەدا.” ئەم دوو وێنەیە پێکەوە نیشانەی لەدەستدانی بێگەردی و پاکیی منداڵی و گۆڕانی بەھایە کۆمەڵایەتییەکانن، کە تێیدا بێتاوانێتی جێگەی خۆی دەداتە واقیعی تاڵی ژیان.
“چیا بە چاو دەنگێوم / بەڕوو لەسەر بەڕوو سەرقاڵی ئاوابوون.” وێنەیەکی قووڵی سروشتییە کە تێیدا چیا وەک شایەت و بێدەنگی بەکار ھاتووە و ئاوابوونی بەڕووکان ئاماژەیە بۆ لەناوچوون و کۆتاییھاتنی شتە بنچینەییەکان.
“کاتژمێرەکان خۆیان وێران کرد؟ / ساتێک نەیانتوانی دەرفەتی نیشتمان بە ئاماژەی میلەکانیان نیشان بدەن.” وێنەیەکی کاریگەر لەسەر شکستخواردنی کات لە دەربڕینی ھیوا و دەرفەتی نیشتمان. ئەمە نیشانەی بێسودبوونی کاتە لە بارودۆخێکی وەھادا، کە تێیدا ھیچ گۆڕانکارییەکی ئەرێنی ڕوو نادات.
“خوێنی ماندووی منیان / بە سەر دیوارەکانی واتیکانەوە دیت / مات و بێدەنگ هەڵکورمابوو.” وێنەیەکی پڕ لە دراما و بێدەسەڵاتی. خوێنی شاعیر یان مرۆڤی گشتی وەک قوربانییەک نیشان دەدات کە لەسەر شوێنێکی پیرۆز (واتیکان) بێدەنگ و مات مایەوە، ئەمەش نیشانەی بێدەنگیی جیھانە لە ئاست ئازارەکان.

۱٫۲٫ میتافۆر و وشەئارایی:

شاعیر بە لێهاتوویی میتافۆر و وشەئارایی بەکاردێنێت بۆ گەیاندنی واتای قووڵ و چەندێتى.
“کات بە گوێرەی ئەو ڕستانە درەنگە / دەچمەوە ڕابردووی بەهار.” لێرەدا کات وەک بوونەوەرێک نیشان دراوە کە توانای گەڕانەوەی ھەیە، ئەمەش میتافۆرێکە بۆ ویستی مرۆڤ بۆ دەربازبوون لە ئێستا و گەڕانەوە بۆ ساتە خۆشەکانی ڕابردوو.
“شاخ بە شاخی دونیام / لە جوغڕافیای منداڵاندا کردووەتە وانە.” شاخ وەک سەرچاوەی وانە و فێربوون نیشان دراوە، کە دیسان ئاماژەیە بۆ گەڕانەوە بۆ بێگەردیی منداڵی و فێربوونی سەرەتایی و پاکژى.
“تەنیا هەنگاوێک ماوە / تا وێستگەی میتڕۆکانی خۆرهەڵات.” میتڕۆکانی خۆرهەڵات وەک ئاماژەیەک بۆ شوێنێکی ھیوا، گۆڕانکاری و ئایندەیەکی گەش دێت، کە لێرەدا شاعیر نزیکە لێی.
“ھەر چرکەیەک ھەواڵێکی لە ناخدا شاراوە / ھەر خولەکێک پاڵی و ئەفسانەی سبەی داوە.” کات لێرەدا وەک کلیلێک بۆ ئاشکراکردنی نھێنییەکان و دروستکردنی داھاتوو وێنە کراوە، ئەمەش نیشانەی ھیوا و گۆڕانکارییەکی چاوەڕوانکراوە.

۱٫۳٫ ڕیتم و مۆسیقای ناوەکی:

دەقەکە خاوەنی جۆرێک لە مۆسیقای ناوەکییە کە لە دووبارەکردنەوەی ھەندێک وشە و دەربڕیندا ڕەنگ دەداتەوە، بە تایبەت وشەی “کات” بە شێوازە جیاوازەکان. “کاتی ئێستا”، “کاتی ئیرۆ”، “کاتی هەنووکە”، “کاتی نووکە”، “کاتی تازە.” ئەم دووبارەکردنەوەیە، جگە لە جەختکردنەوە لەسەر چەمکی کات و گرنگییەکەی، مۆسیقایەکی تایبەت بە دەقەکە دەبەخشێت و ھەستێکی بەردەوامبوون لە کاتدا دروست دەکات، ھاوکات وەک ستایڵێکی شیعری کار دەکات.
بەکارھێنانی وشەی وەک “سمکۆڵی” و “دەخوشێ” و “دەلوورێنێت” و “دەنگێوم” ھەستێکی جووڵە و کارلێکی چالاک بە دەقەکە دەبەخشێت و وێنەکان بە زیندوویى دەهێنێتە پێشچاو.

۱٫۴٫ گێڕانەوە و شاعیرییەت:
شێوازی گێڕانەوەی دەقەکە بریتییە لە گێڕانەوەیەکی ئۆبژێکتیڤ کە تێیدا شاعیر ھەم بەشێکە لە گێڕانەوەکە و ھەمیش وەک چاودێرێک سەیر دەکات: “من سواری دوایین ڕستەی مەترسی” یان “من سواری شەکەتیی کات بووم” نیشانەی بوونی شاعیرە لە ناو ڕووداوەکاندا و ھەستکردن بە ئازار و قۆناغەکانی ژیان.
ھاوکات، دەربڕینی گشتی وەک “کاتی ئێستا” یان “مەڕ دەیلووراند” نیشانەی گێڕانەوەیەکی گشتیترە کە تێیدا شاعیر لەسەر دۆخێکی گشتیی  کۆمەڵگە یان مرۆڤایەتی دەدوێت. ئەم شێوازە گێڕانەوەیە دەقەکە لە نێوان نادیار و دیار، خەیاڵ و واقیعدا دەھێڵێتەوە و دەرفەت بۆ لێکدانەوەی فرەڕەھەند دەڕەخسێنێت.

ڕوانگەی هزرى: کات، بوون و گۆڕانکاری
لەم دەقەدا، شاعیر لە ڕێگەی وێنە و ڕەمزەکانەوە، چەندین بیرۆکەی قووڵ و فکری دەربارەی کات، بوون، مرۆڤ، مێژوو و داھاتوو دەورووژێنێت، کە ئەمەش ڕەھەندێکی فکریی قووڵ بە دەقەکە دەبەخشێت.

۲٫۱٫ چەمکی کات:

کات یەکێکە لە چەمکە سەرەکییەکانی ئەم دەقە. شاعیر بە شێوازێکی جیاواز مامەڵە لەگەڵ کاتدا دەکات؛ کات وەک ئێستا، ڕابردوو، داھاتوو و ھەروەھا کاتێکی تێکشکاو و پەرشوبڵاو نیشان دراوە، کە ئەمەش پەرەسەندنی بیرۆکەی کات بە درێژایی دەقەکە دەسەلمێنێت.
کاتی ئێستا (Now): “کاتی ئێستا: سەرەتای بەهارێکی نامۆیە”، “کاتی ئێستا: چەند ڕۆژ بەر لە ڕێکەوتنی ئیبڕاهیم لەسەر لەشی ئیسماعیلە.” ئێستا وەک کاتێکی گوزەر نیشان دراوە کە پڕە لە ناتەواوی و ناسەقامگیری و لە ھەمان کاتدا کاتێکی پڕ لە چاوەڕوانیی گۆڕانکارییەکی گەورەیە.
کاتی ڕابردوو (Past): شاعیر دەچێتەوە ڕابردوو بۆ گەڕان بەدوای واتا و ڕیشە و تێگەیشتن لە ئێستا. “دەچمەوە ڕابردووی بەهار.” ئاماژەی مێژوویی و ئایینی وەک چیرۆکی ئیبراھیم و ئیسماعیل، یوسف و گورگ، نیشانەی گرنگیدان بە ڕابردوو وەک بنەمایەک بۆ تێگەیشتن لە ئێستا و کاریگەرییەکانی لەسەر داھاتوو.
کاتی داھاتوو (Future): ھەرچەندە شاعیر بەردەوام لە خەیاڵ و خەوندا دەژی، بەڵام ھێشتا ھیوایەک بۆ داھاتوو دەبیندرێت و چاوەڕوانیی گۆڕانکاری ھەیە. “کاتی تازە سەرەتای خۆیەتی بە ڕێنوووسی ئاور” و “ھەر خولەکێک پاڵی وە ئەفسانەی سبەی داوە.” ئەمە نیشانەی ئەوەیە کات گۆڕانکاری بەدوای خۆیدا دەھێنێت و ھێشتا ھیوا و ئەگەری نوێبوونەوە ھەیە.
کاتێکی وێرانبوو: “کاتژمێرەکان خۆیان وێران کرد؟ / ساتێک نەیانتوانی دەرفەتی نیشتمان بە ئاماژەی میلەکانیان نیشان بدەن.” ئەم دەربڕینە نیشانەی کاتێکی تێکشکاوە کە نەیتوانیوە ئەرکی خۆی جێبەجێ بکات، واتە کاتێک کە بێھودەیە و ناتوانێت ھیوا و دەرفەتەکان بگەیەنێت.

۲٫۲٫ چەمکی بوون و نەبوون:

دەقەکە بەردەوام لەنێوان بوون و نەبووندا لەنگەر دەگرێت، ئەمەش پرسیار دەربارەی واتای ژیان و مردن دروست دەکات.
“ڕوو لە بەستێنی هیچ” نیشانەی نەبوون و پووچییە، کە سەرەڕای ھەموو ھەوڵێک، کۆتاییەکەی نەبوونە و مرۆڤ لە بەردەم چارەنووسێکی نادیاردا دەوەستێت.
“خەونێک بەسەر لەشی وێرانییەوە” ناونیشانی دەقەکەش ھەر خۆی نیشانەی کۆبوونەوەی خەون (ھیوا) و وێرانی (نەبوون)ە لەسەر یەک لەش، واتە ھیوا لە ناو واقیعێکی وێرانبوودا.
ژیانی کاکتووس لە بیاباندا، خۆڕاگری لە دۆخێکی سەختدا، نیشانەی بوونە لە نێو نەبوون و بێئومێدیدا، واتە توانای ژیانەوە لە دۆخی زۆر نالەباردا.

۲٫۳٫ چەمکی گۆڕانکاری و نوێبوونەوە:

سەرەڕای ئەو ھەموو ئازار و نائومێدییەی کە لە دەقەکەدا ھەیە، شاعیر ھەمیشە چاوەڕوانی گۆڕانکاری و نوێبوونەوە دەکات و ھیوای گەش لە ناخی دەقەکەدا ھەڵدەگرێت.
“بەڵین بێ ئیتر بنووسم شەقامی یەکی گوڵان / سەرەتای بەهار / کاتی دیسان ڕوانەوەی دار.” ئەم دەربڕینە بەڵێنێکە بۆ سەرەتایەکی نوێ، ھیوا و ژیانەوە، وەک چرۆیەک لە نێو وێرانی.
“نزیک بوومەتەوە لە هەرێمەکانی خۆم.” ئەمە نیشانەی گەڕانەوەی شاعیر بۆ ڕەسەنایەتی خۆی و شوێنێکی ئارام و پڕ لە ھیوایە، کە تێیدا ئاشتەوایی دەروونی بەدی دێت.
“ئاور بکەینەوە لە دەستی یەکدا کتوپڕ / پشکۆ بنووسین لە ڕستەکاندا / مەشغەڵ بخوێنینەوە بە ناوی یەکتر.” ئەمە داوایەکی بە کۆمەڵە بۆ گۆڕانکاری و بڵاوکردنەوەی ڕووناکی و ھیوا لە نێو  کۆمەڵگەدا.
“پێویستە بە چیاکانەوە / وردە وردە ببێتە ڕێگایەکی نوێ.” ئەمە نیشانەی ئەوەیە کە گۆڕانکاری پێویستی بە ھەوڵ و تێپەڕین بەناو سەختییەکاندا ھەیە، وەک سەربەخۆیی.
“سەردەمی دوێنی بەسەرچوو / کات بە پێوانەی فڕین گۆڕاوە.” کۆتایی دەقەکە بە پەیامی ھیوا و گۆڕانکاری کۆتایی دێت، کە کات بۆ پێوانەیەکی خێراتر گۆڕاوە، ئەمەش نیشانەی سەرەتایەکی خێرا و نوێیە.

۲٫۴٫ چەمکی نیشتمان و ناسنامە:

لە چەند شوێنێکی دەقەکەدا، ئاماژە بە نیشتمان و ناسنامە کراوە، کە ئەمەش ڕەھەندێکی نەتەوەیی و مرۆیی بە دەقەکە دەبەخشێت.
“دەرفەتی نیشتمان” وەک شتێکی لەدەستچوو نیشان دراوە کە کاتژمێرەکان نەیانتوانی پێشانی بدەن، ئەمەش نیشانەی خەمی شاعیرە لەسەر دۆخی نیشتمان.
“نیشتمان بە دەماری هەمیشەی ئاودا” وێنەیەکی بەھێزی نیشتمانە کە بەردەوام بە ئاو (کە نیشانەی ژیانە) دەبەسترێتەوە، واتە نیشتمان سەرچاوەی ژیانە.
“ناسنامەی هەور وەردەگرم.” ئەمە نیشانەی گەڕانە بەدوای ناسنامەیەک، کە ڕەنگە نەدۆزرابێتەوە، یان ناسنامەیەک کە وەک ھەور ناجێگیر و گۆڕاوە، ئەمەش ڕەنگدانەوەی کێشەی ناسنامەی مرۆڤی سەردەمە.

ڕوانگەی دەروونناسی: ئازار، ھیوا و بێزاری
لەم دەقەدا، شاعیر بە شێوازێکی قووڵ و شاراوە، لایەنە دەروونییەکانی مرۆڤ وەک ئازار، خەم، ھیوا، تەنیایی و بێزاری دەردەبڕێت، کە ئەمەش دەقەکە دەکاتە ئاوێنەیەکی دەروونی.

۳٫۱٫ ئازار و خەم:

دەقەکە سەرتاپای پڕە لە ئازار و خەمی مرۆیی، کە بە شێوازێکی ھەستبزوێن دەردەبڕدرێن.
“جڵەوی خەمی ڕێیەکم لە دەست دایە.” ئەمە دەربڕینێکی ڕاستەوخۆیە بۆ خەم و بێدەسەڵاتیی مرۆڤ بەرامبەر بە چارەنووسی.
“ژان بە دیواری کاتمەوە / ڕەوەیەک پاساری ئاڵۆز.” ژان لێرەدا وەک میوانێکی ھەمیشەیی و ئاڵۆز لە ژیانی شاعیردا وێنە کراوە، کە بەردەوام ئازاری دەدات. “هەزار دڕوو تینووترم.” ئەمە وێنەیەکی بەھێزی ئازار و تینوێتییەکی بێ کۆتاییە بۆ ژیان و ھیوا. “دەخوشم بە ڕیتمی خاک تا ئاو دەبینمەوە.” نیشانەی ئازاری گەڕان و حەسرەتێکە بۆ ژیان و ھێز، کە لە نێو سەختی و نەبووندا بەردەوامە. “خوێنی ماندووی منیان / بە سەر دیوارەکانی واتیکانەوە دیت / مات و بێدەنگ هەڵکورمابوو.” ئەم وێنەیە ئاماژەیە بۆ ئازارێکی قووڵ و بێدەنگ کە لەسەر شوێنێکی پیرۆز ڕژاوە، ئەمەش نیشانەی بێدەنگیی جیھانە لە ئاست ئازارەکان. خوێنى من لێرەدا خوێن و منێکى گشتیی و نەتەوەییە نەک تاکەکەسى.

۳٫۲٫ تەنیایی:

تەنیایی یەکێکی ترە لەو ھەستانەی کە بە شێوەیەکی بەردەوام لە دەقەکەدا ئامادەیی ھەیە و وێنەیەکی دراماتیکی دروست دەکات.
“نسێ بە قەرز دەداتە تەنیایی دارەسێو.” وێنەیەکی پڕ لە خەمی تەنیایی. تەنانەت سێبەریش ناتوانێت کۆتایی بە تەنیایی بێنێت و خۆی دەبێتە قەرز، واتە تەنیایی گەیشتووەتە ئاستێکی قووڵ و بێ چارەسەر.
“من بە ئەوکی تەنیاییدا.” شاعیر خۆی لەناو تەنیاییدا دەبینێتەوە و وەک بەشێک لە خۆی وێنای دەکات.
“خۆم داوەتە سەر بارستایی تەنیاییم / نسێم کەوتووەتە سەر تەمەنی خێرای دەنگێک.” نیشانەی ئەوەیە کە تەنیایی بووەتە بەشێک لە شاعیر و ژیانی و کاریگەری لەسەر ھەموو لایەنەکانی ژیانی داناوە.
“نامهەوێ تەنیایی دووپات بێتەوە لە دارستاندا.” ئەمە خەون و ھیوای شاعیرە بۆ نەھێشتنی تەنیایی و دۆزینەوەی ئارامی.

۳٫۳٫ ھیوا و خەون:

سەرەڕای ئازار و تەنیایی، ھیوا و خەون ھێشتا لە دەقەکەدا زیندوون و وەک چرۆیەک لە نێو وێرانی گەشە دەکەن.
“خەونێک بەسەر لەشی وێرانییەوە” ناونیشانەکە خۆی نیشانەی کۆبوونەوەی ھیوا و نائومێدییە، واتە ھیوا لە ناو واقیعێکی پڕ لە ئازاردا.
“ئەوشەو خەونی ڕوونم دیوە / هەرچی جوانییە لە خەوما ڕااخوشیوە.” خەون لێرەدا وەک سەرچاوەی جوانی و ھیوا نیشان دراوە، کە تێیدا شاعیر ئارامی دەدۆزێتەوە.
“هەموو دارستانەکانی پێوا و / دار بەڕووی کردە ڕووگەی خۆی.” ئەمە خەونێکە بۆ گەیشتن بە شوێنێکی ئارام و خۆڕاگر، کە تێیدا مرۆڤ ئارامی دەدۆزێتەوە.
“تەنیا هەنگاوێک ماوە / تا وێستگەی میتڕۆکانی خۆرهەڵات / کە کچ ببینمەوە پەیکەری کات بە دەستەوە / بووونەتە کاتژمێری ڕووناکی وڵات.” ئەمە وێنەیەکی پڕ ھیوایە بۆ داھاتوو، کە تێیدا کچ وەک نیشانەی ئایندە، کات دەگۆڕێت بۆ ڕووناکی وڵات، ئەمەش نیشانەی نوێبوونەوە و سەرەتایەکی گەشە.
“باوانی من! / خەونم دیوە لەسەر شەقام دەنگم بە تەنیایی دار دا / حەوت ڕێگا لە بەر پێی وەرزەکانی جوانی کراوە / باران دەباری لە سەر لەشی من / دەستم ببوونە ڕووبار و / لەشم ئاکاری چووبۆوە سەر ئاکاری دەریا.” ئەمە خەونێکی گەش و پڕ لە ھیوایە کە تێیدا سروشت و مرۆڤ یەک دەگرن و بەرەو جوانی و نوێبوونەوە دەڕۆن.

۳٫۴٫ ناسەقامگیری دەروونی و بوونەوەرناسی:

دەقەکە ھەستێکی ناسەقامگیری دەروونی و بوونەوەرناسی دەگەیەنێت. شاعیر بەردەوام لە گەڕان و لێکۆڵینەوەدایە دەربارەی واتا و بوون.
“من سواری دوایین ڕستەی مەترسی / جڵەوی خەمی ڕێیەکم لە دەست دایە.” وەک نیشانەی ھەستکردن بە بێدەسەڵاتی بەرامبەر ژیان و چارەنووسێکی نادیار.
“تا چاو هەتەر دەکا لە مانای باران گەڕاوم.” گەڕان بەدوای واتا و مەبەستدا، کە ھەمیشە پرسیار دەربارەی بوون دروست دەکات. “کاتژمێرەکان خۆیان وێران کرد؟” ئەمە پرسیارێکە دەربارەی بێمانایی کات و بوون، کە ڕەنگدانەوەی قووڵی دەروونی مرۆڤە.

ڕوانگەی ھێرمینۆتیکی: تێکست و لێکدانەوە

ھێرمینۆتیک وەک زانستێک بۆ لێکدانەوە و تێگەیشتن لە دەقەکان، یارمەتیدەرە بۆ دۆزینەوەی چینە شاراوەکانی واتا لە دەقی “خەونێک بە سەر لەشی وێرانییەوە”. ئەم دەقە بەھۆی بەکارھێنانی ڕەمز و میتافۆری زۆرەوە، پێویستی بە لێکدانەوەیەکی قووڵ و فرەڕەھەند ھەیە.

۴٫۱٫ چوارچێوەی لێکدانەوە:

لێکدانەوەی ئەم دەقە پێویستە لە سێ چوارچێوەدا بێت بۆ ئەوەی بتوانین بە تەواوەتی لە واتاکانی تێبگەین:
چوارچێوەی خودی دەق (Textual Context): چۆن وشە و دەربڕینەکان لە ناو خودی دەقەکەدا واتا دەدەن و کار لەسەر یەکتر دەکەن. بۆ نموونە، دووبارەکردنەوەی “کات” و جۆرەکانی، یارمەتیمان دەدات لە تێگەیشتن لە چەمکی کات لای شاعیر و ڕۆڵی کات لە ژیاندا.
چوارچێوەی دەرەوەی دەق (External Context): واتە پێوەندی دەقەکە بە واقیع، مێژوو،  کولتوور و ژیانی کۆمەڵایەتییەوە. ئاماژەدان بە چیرۆکی ئیبراھیم و ئیسماعیل، یوسف و گورگ، یان خوێنی عیسا لەسەر دیوارەکانی واتیکان، نیشانەی پێوەندی دەقەکەیە بە مێژوو و ئایینەوە. ئەم ئاماژانە تێکستەکە قووڵتر دەکەن و ڕەھەندێکی  کولتووری پێ دەبەخشن.
چوارچێوەی شاعیر (Authorial Context): ڕەنگە دەربڕینەکانی شاعیر ئاماژە بن بۆ ئەزموونە تایبەتەکانی یان بۆچوونەکانی لەسەر ژیان، کە ئەمەش کاریگەری لەسەر شێوازی تێگەیشتنی دەقەکە دادەنێت.

۴٫۲٫ چەند واتایی و ناڕوونی:

یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی شیعر، چەند واتایی وشەکان و ناڕوونییە، کە دەقەکە دەکاتە دۆخێکی کراوە بۆ لێکدانەوە. “خەونێک بە سەر لەشی وێرانییەوە” پڕە لە چەند واتایی. “ئەسپی دەریا” دەتوانێت ئاماژە بێت بۆ ھێزێکی گەورەی سرووشت، یان ھێزێکی سیاسی، یان ھەستێکی ناوەکی، کە لە ھەموو حاڵەتێکدا نیشانەی کاریگەریی گەورەیە. “بەستێنی هیچ” دەتوانێت ئاماژە بێت بۆ نەبوون، بۆ نائومێدی، یان بۆ سەرەتایەکی نوێ لە پووچیدا، کە دەبێتە خاڵێکی سەرەتایی بۆ دەستپێکی نوێ.
“گوڵان” دەتوانێت تەنھا مانگی گوڵان بێت، یان ڕەمزێک بێت بۆ سەرەتایەکی نوێ، وەرزی گەشە و بووژانەوە، کە ھیوا بە داھاتوو دەبەخشێت.
ئەم چەند واتاییە وای لێدەکات خوێنەر بتوانێت بە شێوازی جیاواز دەقەکە لێکبداتەوە و لەگەڵ ئەزموونە تایبەتییەکانی خۆیدا بەراوردی بکات، کە ئەمەش واتای نوێ بە دەقەکە دەبەخشێت.

۴٫۳٫ لێکدانەوەی ڕەمزە ئایینی و ئەفسانەییەکان:

شاعیر بە لێھاتوویی ئاماژەی بە چەندین ڕەمزی ئایینی و ئەفسانەیی کردووە کە دەقەکە قووڵتر دەکەن و ڕەھەندێکی  کولتووری پێ دەبەخشن.
ئیبراھیم و ئیسماعیل: چیرۆکی قوربانیکردنی ئیسماعیل لای ئیبراھیم، کە نیشانەی تاقیکردنەوەی ئیمان و قوربانیدانە. “کە شمشێر سمکۆڵی کرد لەسەر تەمەنی.” ئەمە ئاماژەیە بۆ چرکەساتێکی مەترسیدار و گۆڕانکاریی ژیان.
مەڕ دەیلووراند لەسەر مێژووی / گورگ سروودی دەخوێندەوە لەسەر تەرمی. ئەمە وێنەیەکی پێچەوانەکەرەوەیە بۆ چیرۆکی ئیسماعیل و قوربانییەکەی، بە تایبەت کە مەڕ (کە دەبێتە قوربانی) لێرەدا دەلوورێنێت و گورگ (کە نیشانەی دڕندەییە) سروود دەخوێنێتەوە. ئەمە ڕەنگە ئاماژە بێت بۆ تێکچوونی بەھاکان و پێچەوانەکردنەوەی دۆخەکە و شێواندنی سروشت.
یوسف و گورگ: چیرۆکی یوسف، برایانی یوسف و گورگەکەی، کە نیشانەی خیانەت، ئیرەیی و لەدەستدانە. “واتای یووسف‌دا شاردووەتەوە” و “ئەو دەمەی گورگ نازی یەکی تری دەفرۆشت / گەروویەکی تری خنکاند بوو لە ناو ئاو.” ئەم وێنانە، جگە لە ئاماژە ئایینییەکان، ئاماژەن بۆ خیانەت و قوربانیی بێتاوان، کە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بەردەوام دووبارە دەبێتەوە.

چەمکی بەرخۆدان و تێکۆشان:

لەم دەقەدا، سەرەڕای بوونی ئازار و بێھیوایی، شاعیر بەردەوام ئاماژە بە توانای مرۆڤ دەکات بۆ بەرگەگرتن و تێکۆشان لەناو سەختییەکاندا.
“ئەسپی دەریا دیسان سمکۆڵی لە تۆفان کرد” – ئەمە نیشانەی تێکۆشانێکی بەردەوامە، تەنانەت کاتێک سەرەنجامەکەی نادیارە یان ھەست بە پووچی دەکرێت. ھێزی سروشت یان ھێزی ناوەکیی مرۆڤ دەردەخات کە ھەرگیز نادوورێتەوە.
“باڵای کاکتووس گەیشتوونەتە واتای وەرزەکان” – کاکتووس وەک ھێمایەک بۆ خۆڕاگری لە ژینگەیەکی سەختدا، دەبێتە نیشانەی ئەو مرۆڤەی کە لەناو دۆخێکی نالەباردا تێگەیشتنێکی قووڵ لە ژیان و چوارچێوەکانی پەیدا دەکات.
“مار لەسەر ڕیتمی تینوێتی بە زەویدا دەخوشێ” – غەریزەی ژیان و مانەوە لێرەدا وەک ھێزێکی بەردەوام دەردەکەوێت کە مرۆڤ بەردەوام بەدوای ئاوات و خواستە سەرەکییەکانیدا دەبات، تەنانەت لە نێو وشکایی و بێھیواییدا.
ئەم چەمکە دەروونییە قووڵە، دەقەکە لە تەنھا دەربڕینی ئازارەوە دەگوازێتەوە بۆ پەیامێکی گەش و پڕ لە ژیاندۆستی کە تێیدا تێکۆشان بەشێکە لە بوون و گەشەکردن.

ئەنجام:

دەقی “خەونێک بە سەر لەشی وێرانییەوە” دەقێکی شیعریی فرەڕەھەند و قووڵە، کە بە وێنەسازیی نایاب و بەکارھێنانی لێھاتووانەی زمان، خوێنەر دەباتە نێو جیھانێکی پڕ لە ململانێی نێوان ئازار و ھیوا، نەبوون و بوون، ڕابردوو و داھاتوو. شاعیر بە لێھاتووییەکی زۆرەوە چەمکەکانی کات، بوون، نیشتمان و ناسنامە دەورووژێنێت، ھاوکات ھەستە قووڵەکانی مرۆڤ وەک خەم، تەنیایی، ھیوا و بێزاری دەردەبڕێت.

لێکدانەوەی ئەم دەقە لە ڕوانگە ئەدەبی، فکری، دەروونناسی و ھێرمینۆتیکییەکانەوە ئاشکرای دەکات کە دەقەکە تەنھا گوزارشتێک نییە لە دۆخی تاک، بەڵکوو ئاوێنەیەکە بۆ دۆخێکی گشتیی مرۆڤایەتی کە تێیدا مێژوو و ئێستا، واقیع و خەیاڵ، ئایین و ئەفسانە پێکەوە گرێدراون. سەرەڕای ئەو ئازار و وێرانییەی کە دەقەکە وێنای دەکات، پەیامێکی بەھێزی ھیوا و گۆڕانکاری و نوێبوونەوە لە ناخی دەقەکەدا شاراوەیە. شاعیر بە بەکارھێنانی ڕەمز و میتافۆری چڕ، دەقەکەی بە شێوەیەک داڕشتووە کە چەند واتایی و کراوەیی بۆ لێکدانەوە ھەڵدەگرێت، ئەمەش وای لێدەکات ھەمیشە زیندوو بێت و لەگەڵ ھەموو خوێنەرێکدا پەیوەندی دروست بکات. لە کۆتاییدا، “خەونێک بە سەر لەشی وێرانییەوە” وەک دەقێکی دەوڵەمەند و وەبیرهێنەر، پەیامێک دەگەیەنێت کە تەنانەت لە ناو تاریکترین ساتەکانی ژیان و وێرانترین دۆخەکاندا، ھێشتا چرۆی ھیوا و توانای گۆڕانکاری ھەمیشە لە ئارادایە و مرۆڤ دەتوانێت تێبکۆشێت بۆ بەدەستھێنانی سەرەتایەکی نوێ. یوونس ڕەزایی شاعیر، بە وێزەکەوتنى زمان و داتاشینى پەیکەرە زەینییەکانى لە وشە و دەربڕینەکان هەمیشە وەک شاعیرێکى ناوازە خۆیمان پێدەناسێنێتەوە. ڕۆحە ئەبستراکت و سوریالییەکەى لە بۆتەى وێناسازىی و خەیاڵزانییەکى بێنموونەدا جێدەکاتەوە و خوێنەر ناچار دەکات دەست لە تێگەیشتنە ڕۆژانەییەکانى خۆى بۆ شتەکان هەڵبگرێت و بە تێگەیشتنیکى شاعیرانە جێگەیان پڕ بکاتەوە.

  https://t.me/kurdishbookhouse

 هر نوع بازنشر این متن با ذکر منبع «خانه کتاب کُردی» مجاز است.