ماڵی کتێبی کوردی
هونەر رەوایەتگەری لە رۆمان «پاڵتاوێگ ئەڕای کەیخودا»
فردەوس هاشمی
رۆمان «پاڵتاوێگ ئەڕای کەیخودا» بەرهەمێگ لە «مازیار نەزەربەیگی»، چاپ ساڵ ١٣٩٨ هەتاوی ک هەر لە ئەو ساڵە لە نەشر باشوور وە چاپ دۆیەم رەسیە.
ئێ رۆمانە لە فەزای رەوایەتگەری تایبەت و لە نووڕگەیل جووراجوور وەرەو نوا چوود. نۊسەر وە ئەڵوژانن راوی دۆیەم کەس، فەزا و واتای تایبەتێگ ئەڕاێ ئێ رۆمانە درس کردێیە. راوی دۆیەم کەس کەمتر لە یەکم کەس و سێیەم کەس لەلێ ئستفادە کریایە، ک یەکێگ لە مدووەیلێ تۊەنێ سەخت و پێچیاگ بۊن ئێ راویە بوو. راوی دۆیەم کەس هەرچەن سەختیەیلێگ دێرێ و کار وەگەردێ ئاسان نییە، ئەمان کارکردەیل و رەنگینیەیل تایبەتێگ دێرێ ک مازیار نەزەربەیگی لە رۆمان پاڵتاوێگ ئەڕای کەیخودا تۊەنستێیە لەلێیان کەڵک بگرێ و هۆنەرمەندانە لەلێیان ئستفادە بکەێ.
ئێ رۆمانە وە رەوایەتگەری دۆیەم کەس، کەسایەتیێگ وە ناو جافی دەس وەپێ کریەێ:
«هۊچ وەخت فکر نەکردم یەی گرم وەروانگ کیش، گیانم دو کەڕەت نجات بێد…» (ص ۸)
ئێ رەستە ک بنیانەر رۆمانەگەس، وە وەردەنگ ئۊشێ ک قرارە وەگەرد داستانێگ پڕ لە مەترسی ئەمان لە فەزای کۆمدی و هەنەک مەزاق رۊەڕۊ بوود. راوی وە شێوەیگ دەس کەێدە رەوایەت داستانەگە ک هەم خەنگ نیشنێدە بان لێو وەردەنگ و هەمیش کونجکاوێەو کەێ ک بکیشێدەێ شوون خوەێەو تا ئاخر رۆمانەگە. یەکێگ لە گرنگترین مدووەیل بەهێز بۊن راوی دۆیەم کەس، ئستفادە کردن لە گەپ و گوڕە ک وە باوڕ فلۆدرنیک بوودنە مدوو پەیوەنی گردن ئێ رەوایەت گەریە وە گەرد ناخ هەست وەردەنگەو. چۊن ک فەزای وت و وێژ درس بوود و هەرچەن وەردەنگ لە ئێ وت و وێژە قسە نیەکەێ ئەمان لە رەوایەت راوی هاومنووسی فرەترێگ دێرێ. لە دریژای ئێ رۆمانە دۊنیم ک راوی یەی گامێ تر نەێ وەرەو نوا و فرەتر نزیک وەردەنگەو بوو:
«ئەمان ئێ راوهاتە وە سەرم هاتێیە ک من هێمان زینێیم و ئۊەیش نیشتینەسە پای گەپگوڕ و کارەسات من…»
ئێ شێوە ک لە داستان نۊسین وەپێ ئۊشن شکانن دیوار چوارم، یەکم جار لە تئاتر دەس وەپێ کریایە؛ دیوار چوارم، دیوارێگە خیاڵی لە بەین تماشاکەرەیل و بازیکەرەیل، هەنای بازیکەر وەگەرد تماشاکەرەو قسە بکەێ ئۊشن ک ئێ دیوارە شکیایە. تەنیا راوی دۆیەم کەس تۊەنێ دیوار چوارم بشکنێ. ئێ شێوەی رەوایەتە هەست هاومنووسی و رۊڕاس بۊن دەێدە وەردەنگ. داستان جافی هەر وە ئێ شێوە، لە نووڕگەی خوەێ و وە ئەدەبیات خوەێەو باس کریەێ، تا ئەورە ک دەسێ لەوای دژ وە قارەمان (ئەنتەگنیست) ئەڕای وەردەنگ رۊ بوو، کەسێ ک لە وشەیل تابۆ فرە ئستفادە کەێ و گیچەڵ و نەخوەشی جنسی دێرێ؛ ئەمان هەرچەن کەسایەتی خاسێگ نییە، وەگەرد وەردەنگەو گەرم گرێد و تەنانەت وەپێ نزیکترەو بوود و گەپ گوڕێگ وەگەردی دەێد و مدوو ئەڕای بێ ئەدەوەی خوەێ تیەرێد و هەوڵ دەێ ک هەرجوور بۊە وەردەنگ دانیشنێدە پاێ داستانەگە:
«باوڕ بکەن من شێت نەۊم هەر ئەوان شێتم کردن» (ص ۱۰).
هەر لێوا چەن جارێ تریش دیوار چوارم شکنێد تاگەر وەردەنگ وە گەرد داستانەگەو دەرگیر بکەێ:
«هاتێ وەگەرد خوەد بۊشی بایەمجان خوو دار نەیرێ!» (ص ۱۲)
«یە ئەڕاد نەوەتم! ئیمە بیس و یەک مناڵ بۊمن…» (ص ۱۳).
لە بەش دۆیەم ئێ رۆمانە کەسێگ وە ناو شەمی دەس کەێ وە رەوایەت ژیان خوەێ، ئێ جارە راوی ئەوقەرە نزیک وەردەنگەو بوو ک وەگەردێەو ئامیتە بوو، کارەیل رەستەگانێ ئەڵگەردن وە دۆیەم کەس (وەردەنگ):
« وەختای نیەزانی بڕیارە چوە وە سەرد باید، بۊدە جوور یەی شێتێ ک هەتا رێ ماڵ خوەی گوم کردێیە…» (ص ۱۸).
راوی هاتێە وەردەنگ کیشاسە ناو خوەێ تا لە زوان خود وەردەنگەو داستانەگە ئەڕای بۊشێدەو، لەیرەسە ک دی وەردەنگ چارەی ترەک بێجگە هاوزات پنداری نەیرێ. نەزەربەیگی جوورێ داستانەگە بەێ وەرەو نوا ک کەسایەتیەگان و وەردەنگ وەگەرد یەکا ئەڕای درس کردن داستانەگە هاودەس و هاوڕێ بوون. لەیرە ئتفاقێگ کەفتێیە ک ریچاردسۆن لەوای هێز ئەڵاجەۊ جیناو دۆیەم کەس وەپێ ئاماژە کردێیە ک لە باوەتی باڵکێشیەو هەم ئەڵگەردێ وە وەردەنگ دەرۊنی داستان و هەمیش خۆێنەر راسکانی (ریچاردسۆن، ٢٠٠٦).
لە ئێ بەشە لە رۆمانەگە، وەردەنگ وەرێ بوودەو فەزای تراژیک، کوڕێگ ک عاشق بۊە و گەرەکێیە ژن بخوازێ ئەمان ناچارە بچوودە خزمەت سەروازی. هەنای چیمن وەرەو نواتر دۊنیم ک راوی هەنەک مەزاقێگ دێریم ئەمان ئەدەبیاتێ لە ئەدەبیات جافی جیاوازە. لە گیچەڵ جنسی دۊرە، تەنانەت لە ئەو فەزای پیاوسالارە رێز داڵگ و خوەیشکیشێ گرێ.
لە بەش سێهەم، دۊەتێگ وە ناو جەیران لێوا دەس کەێدە رەوایەت ژیان خوەێ:
« تامازروو یە بۊم یەی جار باوگم دەس بکیشێدنە بان سەرمەو، بنیشێدنە لام و ئەڕام گەپ بێد. هەر ئەو جوورە ک ئەڕای برایلم لێوا بۊە…» (ص ۲۸).
لەیرە وەردەنگ وەرێ بوودە فەزای پیەک تراژیک و زوانیش جدیە. جەیران دۊەتێگە ک لە ژێردەس بۊن خوەێ لە دنیای پیاوسالار ئاگادارە، لە ئێ گیچەڵە گلیەی دێرێدن و وە ئەدەبیات خوەێ و زوانێگ پڕ لە هەست ژنانە، لە نووڕگە و جەهانبینی خوەێەو وەسەرهات خوەێ ئەڕای وەردەنگ ئۊشێدەو. لە دریژای رۆمانەگە جەیران هەم ئەڕای یە ک وەردەنگ وە گەردێەو هاودەردی و هاودڵی بکەێ، لە جیناو دۆیەم کەس ئستفادە کەێ:
« سەختی وەختای لە رۊەرۊ ئایەم دەم وا کێد و دێیان بێدە ریچەو ک بزانیم ژیان ترەکیش هەس… گشت چەو لەلید بەسن و وەگەرد خوەیانەو ئۊشن یە هۊڕەی تێد، وڵێ بکەیم هەر ئەڕای خوەی هاوار بکێد…»(ص ۲۹)
هەنای چیمنە بەش چوارم، داستان یەکێ ترەک لە کەسایەتیەگان وە ناو میرزا لە زوان خوەێەو ئژنەویم:
« – رووڵەم عەلی عەسقەر، رووڵەم عەلی عەسقەر…
پەنج تمەن لە شەوەکیەو تا ئێرنگە گیرم هاتێیە. قز ساڵێگ لە ئێ وڵاتە بووسیەم پۊل فرەیگ کوو کەم. چەن ساڵە هامە ئێ ناوچە. لە سیەسیە و مەسۊری بگر تا چێیازەرد و ئەرکەوازی. ئەمان خوو شیان دەوڵەمەنن و پۊل خاس دەن. ئێمڕوو سەکینە ناوێگ هاوردن تا دوعایگ ئەڕای بنۊسم…» (ص ۳۴).
میرزا پیای ڕنبازێگە ک لە نەزانی و خورافاتی بۊن خەڵک ئەڕای رەسین وە دڵخوازەیل خوەێ لە پۊلی و ماڵی بگر تا جنسیەتی و…ئستفادە کەێ. ئێ جەریانەیلە لە زوان خود میرزا، وە ئەدەبیات خوەێ و لە نووڕگەی خوەێەو رەوایەت بوون. لەیرە هەم راوی ک وەردەنگ خوەێ شایان سەرنج زانستێیە، دیوار چوارم شکنێدن و وەگەرد وەردەنگ گەپ دەێ:
« – هە، چوە بۊە؟… دەنگ بکەی تیەم ئەڕاد!» (ص ۳۹).
وەرەو نواتر ک چیمن میرزا ک گیچەڵ و نەخوەشی جنسیەتی دێرێ، دەس دریژی خوەێ وە وەۊەگەی عەڤدی وە شرینی تایبەتێگەو تیەرێدە هۊر و ئەڕای وەردەنگ باسێ کەێ:
«ئەو شەوەیلە هەر وە هۊرمەو نیەچوود. تاوان باریش خوەیانن. خوەیان وە پای خوەیان تیەن من بەن. من ک وە زوور نیەچمە ماڵێیانەو…» (ص ۵۷).
راوی لەیرە باوڕ، ئەندێشە و هەست خوەێ ئەڕای وەردەنگ ئۊشێ و لەلێ داوای هاومنووسی و هاودڵی کەێ و چاوەڕێیە ک وەردەنگ کارەگەێ قەبوول بکەێ، ک یە سرشت راوی دۆیەم کەسە.
لە بەشێ ترەک، کوڕێگ ک ناو نەیرێ، لێوا دەس کەێ وە رەوایەت ژیان خوەێ:
« هەنایگ چەو وا کردم پڕ دەورم زۊخ بۊ و بێچارگی. هاتێ وەخت خاسێگ ئەڕای چەو واکردن وە دنیا نەڵوێژانۊم. هەفت گلە بۊمن و گشتێمان لە ورسێ مردێ و سیەڕۊ. باوگم هیشتۊدەمانە جی و لە ئێ ئاوایە چۊدە رێیەو…» (ص ٥٢).
لەیرە فەزا پیەک تراژیکە. کۆڕێگ گلیەی لە ژێردەس بۊن خوەێ دێرێ ک دەسکەفت بێکەسی و کەم دەسیە و لە نووڕگەی خوەێ، وە زوانێگ مناڵانەو داستان ژیان خوەێ ئەڕای وەردەنگ رەوایەت کەێ. راوی ک لەیرە هەوەجەی فرەترێگ وە هاودڵی وەردەنگ دێرێ هەم لە جیناو دۆیەم کەس ئستفادە کەێ و لێوا وەردەنگ نەێدە جێگەی خوەێ تاگەر خاستر لە ژانەیلێ ئەوڕەسێ:
«دژوارە یە ک چاوەڕێ لقمەیگ نان بۊدن ئەوەیش لە لۊ دەس مەردمێ ک دیار بۊ لە رێ خودا ئێ کارە کەن» (ص ۵۳)
لە بەشەیل دۊاین، دۊەت و کوڕێگ وە ناوەیل ڕووژنا و ڕاهین ک سەواد زانستی دێرن و هاوژینن، هەرکام ژیان خوەیان لە نووڕگەی خوەێانەو رەوایەت کەن:
رووژنا: « ئایەمەیل بێشتر لە ناو یەی بێ خەوەری هەرایهەری ژییەن، چمانێ تا تێوڵ هان لە ناو زیقاو… گاجار ئەڕای ریشەڕەها بۊن لە بێ خەوەری مەژبووریم بنووڕیمنە دەرۊن خوەمان…» (ص ۹۱).
راهین: « رووژنا لە ناو ئایەمەگان تەنیا دڵخوەشی منە. وەختێ لە ئێران دەرچێم و هاتم وە فەرانسە بیس ساڵ بێشتر نێیاشتم…» (ص ۹۳)
رووژنا: «هەمیشە خوەشم هات کار گەورایگ بکەم ئەوەیش نە وە خاتر خوەم، وە خاتر مەردم. وە خاتر مەردم خوەم ک لە ناوێیان هاتۊم و بنچینەم لە ئەوان بۊ…» (ص ۱۴۲).
لەیرە هەم وەگەرد ئەدەبیات جیاوازێگەو رۊەرۊ بۊمن ک تایبەت وە ئێ دو راویەسە. ئێ جارە زوان راویەیل (رووشنا و راهین) فەرمیترە، مژارەیلێ ک ئەڕایان شایان سەرنجن و جەریانەیلێ ک ئەڕای وەردەنگ ئۊشنەو، گشتێ نیشان دەر هەست و زانست جیاواز ئێ دو کەسە لە ئاست باقی کەسایەتیەگانە.
رۆمان پاڵتاوێگ ئەڕای کەیخودا تا ئاخر هەر وە ئێ شێوە رەوایەت بوو…
مازیار نەزەربەیگی پڵان ئێ رۆمانە وە شێوەیگ داڕشانێیە ک چمان تەنیا هەبۊن داێیە وە کەسایەتییەگان، ئێکەش خوەێ دۊر گردێیە و هەر کام لە کەسایەتیەگان ئازاد بۊنە وە ئەدەبیات خوەیان و لە نووڕگەی خوەیانەو داستان ژیانێیان ئەڕای وەردەنگ رەوایەت بکەن. نۊسەر وە ئەڵوژانن شایان راویەگان و پڕ رەنگ کردن رەفتار و قسەیلێیان لە جەریان ئێ رۆمانە، راوهاتەیل و داستانەیل ئێ رۆمانە وە باوڕ نزیکترەو کردێیە؛ دیسان لە دریژای هەر رەوایەتێگ بێجگە ڕاوهاتەیلێ ک خود راوی رۊڕاس ئەڕای وەردەنگ ئۊشێدان، چشتەیلێ تر جوور بیر و باوڕ، هووکەیل گەن و خاس و چوارچووەیل ئەخلاقی و… لەبوار هەر کەسایەتیێگ ئەڕای وەردەنگ رووشنەو بوون و وەردەنگ داستان هەر کەسایەتیێگ لە نووڕگەی خوەێ و لە جەهانبینی خوەێەو دۊنێ، دیسان گشت داوەریەیل و دەسکەفتەیل ها دەس وەردەنگ خوەێ.
لەنوو بڵاو کردن ئێ نۊسمانه وە هەر شێوەیگ تەنیا وەل هاتن سەرچەوەی “سایت خانەی کتاو کوردی” بێ گیچەڵە.
