ماڵی کتێبی کوردی
ناساندنی کتێبی «پڵۆت لە چیرۆكی كوردیدا ساڵی ۱۹۹۵-۲۰۰۵»
بوشرا کەسنەزانی
چیرۆك وەك ژانرێكی ئەدەبی دەتوانرێت لە چەندان ڕووەوە لێی بكۆڵرێتەوە و كار لەسەر ناوەڕۆك و ڕواڵەتی بكرێت، ئەو ڕوانەش دەشێت هەریەكەیان بە تەنها ببنە كەرەستەی باسێك و توێژەر كاریان لەسەر بكات و بۆ ئاستی بچووكتر پۆلێنیان بكات تا دەگاتە بچووكترین یەكەی بونیادیی چیرۆك. لەناو ئەو ڕوانەی چیرۆكدا ئێمە لایەن یان توخمی پڵۆتمان لەناو چیرۆكی كوردیدا بۆ كەرەستەی باسەكەمان هەڵبژاردووە، بە ناونیشانی ”پڵۆت لە چیرۆكی كوریدا” و سنووری كارەكەمانمان بۆ ماوەی دە ساڵی چیرۆكی كوردی دیاری كردووە، كە دەمی پاش ڕاپەڕینە و ساڵی ١٩٩٥-٢٠٠٥ە، كەرەستەی كرمانجی خواروو دەگرێتەوە. ئەم ماوەیە بەگشتی لە ئەدەبیاتی كوردستانی باشووردا بە ئەدەبیاتی دوای ڕاپەڕین و سەردەمی ئازادی ناسراوە، بەڵام ئەم سەردەمە لە ساڵی ١٩٩١ دەست پێ دەكات، وەك قۆناغێك درێژەی كێشاوە و هێشتا هیچ قۆناغێكی تر نەیبڕیوە و لە ڕەوتی خۆیدا بەردەوامە كە دەكاتە نزیكەی بیست ساڵ. بۆیە بەم قۆناغە ئێمە سنووری كارەكەمان جیا كردەوە، چونكە لە لایەك ماوەكە بۆ كاركردن زۆرە و بەرهەمەكانیش بێئەنداز زۆرن (چ لە كوردستانی باشوور و چ لە ڕۆژهەڵات)، لە لایەكی دیكەشەوە ساڵانی سەرەتای ڕاپەڕین چیرۆكەكان هێشتا وەك پێویست نەبوون و تەنها لە هەوڵی بچووكدا دەردەكەوتن، بۆیە ئێمە چوار ساڵ دوای ڕاپەڕینمان وەرگرت، تا كار لەو چیرۆكانەدا بكەین كە بە سیمایەكی جیا نووسراون و جێگەی دیاریان بۆ خۆیان هەیە، لە ساڵێكیشدا نایوەستێنین، چونكە وەك ئاماژەمان بۆ كرد ئەم قۆناغە درێژەی هەیە و هێشتا نازانرێت چی دەیوەستێنێت، ئەمە لە چەند ساڵی ئایندەدا دەتوانرێت بڕیاری لێ بدرێت..
هۆی هەڵبژاردنی بابەتەكە:
قسەكردن لە قۆناغێك، وەك زەمینەیەكی دیار كە لە چیرۆكڕوانین تێیدا جێگەی هەڵوێستەكردن بێت، گرنگی و بەهای خۆی هەیە، چونكە لە ڕووی كاتەوە خودی ئەم دیاریكردن و دەستخستنەسەر ماوەیە بەو واتایە دێت كە هەڵگری تایبەتمەندیی دیار و خەسڵەتی جیاكەرەوەیە لە ماوەكانی دیكە. تایبەتمەندییەكانیشی بووەتە جێگەی سەرنج و پرسیارگەلێكیان لە لای توێژەر ورووژاندووە، هانی داوە تا بە دوای وەڵامی پرسیارەكەیدا بگەڕێت و بگاتە وەڵامێكی قایلكەر، ئەمەش لە ڕێگەی هەوڵ و كۆششی وردبینانە و خۆێندنەوە و تێڕامانی دەقەكانەوە دەبێت كە لەو ماوەیەدا نووسراون.
دیارە هۆی هەڵبژاردنی وەها بابەتێك بە لای ئێمەوە لەو دیدەوە سەرچاوە دەگرێت كە چیرۆك لەناو ئەدەبی كوردیدا بە گەلێك كەرەستە و لە زۆر ڕووەوە لێی كۆڵراوەتەوە، بەڵام تا ئێستا لە نێو كارە ئەكادیمی و زانستییەكاندا توخمێكی گرنگ و خاوەن تایبەتمەندیی چیرۆك كە پڵۆتە، باسی لێوە نەكراوە، بە واتایەكی تر وەك كارێكی تایبەتمەند لە ئارادا نییە، بۆیە بە شیاومان زانی ئێمە ئەو توخمە وەربگرین لەناو چیرۆكی كوریدا لێی بكۆڵینەوە و بە ڕوانین لە پڵۆت ماوەیەكی چیرۆكی كوردی شی بكەینەوە، تا ئەگەر توانیبێتمان كەلێنێك پڕ بكەینەوە و سەرەتای هەنگاوێكمان هەڵنابێت تا توێژەرانی دواتر ببنە تەواوكەری و لە ڕووی دیكەوە كاری تێیدا بكەن.
گیروگرفتی لێكۆڵینەوەكە:
هەر توێژەرێك لە دەمی كاركردنیدا ڕووبەڕووی گیروگرفت دەبێتەوە، دەبێت لێبوردوانە و لێبڕاوانە درێژە بە كارەكەی بدات و بە ئامانجی دەستكەوتنی وەڵام، شوێن كارەكەی بكەوێت و پشتسارد نەبێتەوە.
لە دەمی نووسینی ئەم توێژینەوەیەدا یەكێك لەو گرفتانەی كە هاتنە ڕێمان پاش بە ئەركی دەسخستنی سەرچاوە، یەكنەبوونی ئەو زاراوانە بوون كە بەرانبەر بە پڵۆت بەكار هێنراون، دیارە لەو ڕووەوەی ئێمە وەك لایەنی دیمانەكی (تیۆری) پشتمان بە سەرچاوە جیهانییەكان بەستووە، زۆرینەی ئەو سەرچاوانەشمان بە وەرگێڕدراوی زمانی فارسی دەست كەوتوون، گرفتەكە بە ڕێژەی یەكەم لەنێو زمانی فارسیدا بوو كە هەر سەرچاوە و بە زاراوەیەك وەریگێڕابوو، ئەمە كاتێكی زۆری ویست تا زاراوەكان ساغ بكەینەوە، لە لایەكی ترەوە هەر ئەو گرفتە لەناو زمانی كوردییشدا هاتە ڕێمان، چ لە سەرچاوە وەرگێڕاوەكاندا و چ لەو سەرچاوە كورییانەدا كە بەرهەمی بیری نووسەری كوردن، هەر ئەمەش بوو لە دەمی گەڕانماندا لەسەر ناوی پڵۆت وەك زاراوە هەڵوێستەمان كرد تا خۆمان لەو ئاڵۆزی و ناڕوونییە دوور بگرین.
زۆرینەی ئەو سەرچاوانەی بەكارمان هێناون سەرچاوە سەرەكییەكانن كە ڕاستەوخۆ بە بابەتەكەوە پەیوەستن، بەتایبەت لە بەشە دیمانەییەكەماندا. بۆ بەشی كارەكییش (پراكتیكی) سوودمان لە بەرهەمی نووسەرانی كورد وەرگرتووە، هاوتا لە هێنانی چیرۆكەكاندا پشتمان بە چیرۆكە بڵاوكراوەكانی نووسەران وەرگرتووە، كە زۆرینەیان بە شێوەی كتێب چاپ كراون و چەند دانەیەكیشیان لە گۆڤار و ڕۆژنامەكاندا بڵاو كراونەتەوە.
ڕێبازی لێكۆڵینەوەكە:
كەرەستەی هەر لێكۆڵینەوەیەك لەگەڵ ڕێبازێكدا یەك دێتەوە و توێژەر دەتوانێت پەیڕەوی بكات، لەم لێكۆڵینەوەیەدا ئێمە جگە لەوەی بە ڕێبازی شیكاری كارمان كردووە، هاوتا سوودمان لە ڕێبازی فۆڕمالیستیی بونیادگەری وەرگرتووە و لە دەق نەترازاوین و تەنها كارمان لە چوارچێوەی چیرۆكەكاندا كردووە.
پلانی لێكۆڵینەوەكە:
لێكۆڵینەوەكەمان لە پێشەكی و سێ بەش و ئەنجام پێك هاتووە و لە كۆتاییشدا ئەو سەرچاوانەمان خستوونەتە ڕوو كە لێكۆڵینەوەكەمانی بەڵگەمەند كردووە، دواتر پاشكۆیەك و كورتەی باسەكە بە هەردوو زمانی عەرەبی و ئینگلیزی پێشكەش كراون.
بەشی یەكەم:
لە بەشی یەكەمدا بە ناونیشانی ‘سەرەتایەك سەبارەت بە پڵۆت’، وەك سەرەتایەكی دیمانەكی لە بارەی چەمك و زاراوەی پڵۆتەوە دواوین و دواتر بۆ ڕوونكردنەوەی زیاتر لە سێ دیدی جوداوە پڵۆتمان نیشان داوە، كە ئەوانیش دیدی باو و دیدی نوێ و دواجار دیدی میانڕەوە. تایبەتمەندیی هەریەك لەو دیمانەكییانەشمان بە وردی خستوونەتە ڕوو. جگە لەوەی هەر لەم بەشەدا لە بونیادی چیرۆك دواوین لەو سۆنگەیەوەی كە توخمە بونیادییەكانی لە هەر چیرۆكێكدا پەیوەستی پڵۆتن.
بەشی دووەم: ئەم بەشە بە ناونیشانی ‘جۆرەكانی پڵۆت لە چیرۆكی كوردیدا’یە، بەشێكی كارەكییە لە بارەی جۆری پڵۆتی چیرۆكەوە، هاوتا لەناو جۆرە تایبەتەكانی پڵۆتدا جۆرێكمان بۆ نیشاندانی چیرۆكی كوردی هەڵبژاردووە.
بەشی سێیەم: ئەم بەشە بە ناونیشانی ‘ئیستاتیكای پڵۆتی چیرۆكی كوردی’، دوا بەشی لێكۆڵینەوەكەمانە و لە تایبەتمەندییە ئیستاتیكییەكانی چیرۆكی ئەم ماوەیە لە ئەدەبی كوردیدا دواوین. لە كۆتاییشدا ئەنجامی باسەكەم بە چەند خاڵێك خراوەتە ڕوو.
گرنگیی لێكۆڵینەوەكە:
ئەم لێكۆڵینەوەیە وەك بابەتێكی زانستی لە ڕووی نوێكاری و كارەكێتییەوە، لەو ڕووەوە سوودبەخشە كە بابەتەكە لەناو توێژینەوەی چیرۆكی كوریدا نوێیە و دەتوانرێت بە هۆیەوە فێرخوازی كورد بە وردی ئاشنای پڵۆت ببێت وەك بابەتی دیمانەیی، پاشانیش دەشێت بۆ ڕوانین لە پڵۆتی چیرۆكی كوردی لە هەر ماوە یان بەرهەمی هەر نووسەرێكی تر سوودی لێ ببینن و بۆ هەڵسەنگاندن و نرخاندی چیرۆكی كوردی بیكەن بە پێوانەیەك.
بەو هیوایەی توانیبێتمان خزمەتێك بە بواری چیرۆكناسیی ئەدەبی كوری كردبێت.
گۆشەنیگای چەندلایەنە:
ئەم جۆرە گۆشەنیگایە لە چیرۆكی نوێدا بەكار دێت، گێڕانەوەكە تەنها لە یەك گۆشەنیگاوە نییە، بەڵكو ژمارەیەك لە كەسێتییەكان دەتوانن ڕووداو لە دیدی خۆیانەوە بگێڕنەوە. تایبەتمەندیی ئەم جۆرە لەوەدایە پتر خوێنەر دەخاتە بەردەم ڕامان و ئیستاتیكاشی لەوانی دیكە فرەترە، ئەم شێوەیە دەكرێت دوو كەسی جودا وەگێڕ بن، هاوكات مەودا بە نووسەر دەدات وەك وەگێڕی هەمووشتزانی سنوورداریش بۆ ئامادەكاریی دیمەنەكان لەناو چیرۆكەكەدا هەبێت. ئەم جۆرە پێویستی بە كارامەییە و هەموو نووسەرێك توانای بەرجەستەكردنی نییە هونەرێتیی دەقەكەی بپارێزێت، بەو واتایەی ”گۆشەنیگای دوولایەنە بۆ چیرۆكنووسی تازەكار كێشەدارە، چونكە شوناسی خوێنەر دووكەرت دەكات، بەندی چیرۆكەكە دەپچڕێنێت، دۆخی بەدوای-یەكداهاتن لاواز دەكات و وشەكان لە كەسێتیسازی و پڵۆتی چیرۆكەكە دەدزێتەوە”. بۆیە ئەو چیرۆكانەی بەم شێوەیە نووسراون بە چاوی ئیستاتیكییەوە بۆیان دەڕوانرێت، ئەم جۆرە گۆڕانەی گۆشەنیگا كە بە نوێ دادەنرێت، لە زۆر بەرهەمی دێریندا بەرچاو دەكەوێت بەتایبەت لە حیكایەتە پەندئامێزەكاندا و تەنانەت لە گێڕانەوەی هەزارویەك شەوەشدا.
بەگشتی گۆشەنیگای گێڕانەوەمان ناسی، ئەم گۆشەنیگایانە بە شێوەیەكی دیار لە چیرۆك و ڕۆماندا بەكار دێن و پەیوەستن بە ئەندێشە و تایبەتمەندیی شێوازی كاركردنی چیرۆكنووسەوە و مەودای بیركردنەوەی كە ئایا چ گۆشەنیگایەك بۆ كارەكەی ئەو دەشێت. بە شێوەیەكی گشتی جۆرەكانی گۆشەنیگای جێناوی كەسی ‘من’ و ‘ئەو’ی ناو چیرۆك و گۆشەنیگای هەمووشتزانی ‘ئەو’ و هەمووشتزانی سنوورداری دەرەوە چیرۆك شێوەی باوی نووسەرانن و بەكار دێن، بەڵام شێوەكانی دیكە كەمتر بەكار دێن و بەشێكن لە لادانی گێڕانەوە و ناباوكردن. ئەم ناباوكردنە تەنها لەو ئاستەدا نامێنێتەوە كە ئەو جۆرە گۆشەنیگا فراوانە بەكار بێن، بەڵكو لەگەڵیشیدا ئەو كەسەیە كە گۆشەنیگاكەی پێ دەسپێردرێت، بۆ نموونە ئایا ئەو كەسە منداڵە، گەورەیە، كاری چییە و بیركردنەوەی چۆنە، ئەمە گەر مرۆڤ بێت، خۆ ئەگەر ئاژەڵ یان زیندەوەر و تەنانەت بێگیان بێت ئەوا ناباوكارییەكە دیارتر دەبێت، بەڵام وەك پێشتر باس كرا ناباوییش لە ئەنجامی زۆربەكارهێنانەوە سەرلەنوێ دەبێتەوە بە باو و تێكەڵ بە نۆرمە گشتییەكە دەبێتەوە. بۆ نموونە گێڕانەوەی چیرۆك لە گۆشەنیگای ئاژەڵەوە لە دەمی خۆیدا شتێكی ناباوە، لە چیرۆكەكەكانی ‘كلیلە و دمنە’دا، بەڵام بە هۆی زۆربەكارهێنانیەوە لە حیكایەتە پەندئامێز و نووسراوە ڕۆژهەڵاتییەكانەوە دیسانەوە تێكەڵ بە باو دەبێتەوە، تا ئەوەی سەرلەنوێ پێویستی بە ناباوكارییەكی دیكە هەیە، ئەویش ئەو دەمەیە ‘تۆڵستۆی’ لە گۆشەنیگای ئەسپێكەوە حیكایەت دەگێڕێتەوە، كە تەنها حیكایەت نییە لەسەر دونیای ئاژەڵان، بەڵكو حیكایەتە لەسەر جیهانی مرۆڤەكان و بەهای كارەكەشی لەوەدایە، خوێنەر بە هۆی وردیی كاركردنیەوە هەست دەكات ئەمە ڕای ئەسپەكەیە و ئەو قسەكەرە.
شكلۆفسكی و تەنانەت تۆماشفسكیش باس لە بەرهەمەكانی ‘تۆلستوی و لارس ئیسترن و چیخۆف’ دەكەن. بەتایبەت بۆ ڕوونكردنەوەی كارەكەی شكلۆفسكی نموونەی چیرۆكێكی تۆڵستۆی دەهێنێتەوە، كە گۆشەنیگای گێڕانەوە لە دیدگای ئەسپێكەوەیە، هەموو تێمەكە لە دیدی ئەسپەكەوە نیشان دەدات. ئەمەش ناباوكارییەكە بە چەشنێك كە خوێنەر تووشی ڕامان دەكات لەو دركە نوێیەی سەبارەت بە بابەتگەلێك دەستی پێ دەگات، جا ئەگەر لە گۆشەنیگای مرۆڤێكەوە بوایە بە هیچ جۆرێك نەدەبووە ناباوكاری، ئەم گێڕانەوەیە و هەڵبژاردنی چیرۆكنووس دەچێتە ناو سنووری پڵۆتسازییەوە بە مەبەستی كاركردن بۆ نامۆسازی و ناباوكاری، چونكە لە بنەڕەتدا ”پڵۆت بریتییە لەو ڕەوتەی ناباوكاری كە چیرۆك هەڵیدەبژێرێت”.
بەدەر لەمە جۆری ناباوكاری دەشێت بە هۆی گۆشەنیگای كەسێتییەوە بێت، بەڵام بە تایبەتمەندیی ئەوەی كەسێتییەكە دەشێت كەسێكی ئاسایی نەبێت، بۆ نموونە ولیام فۆكنەر لە ڕۆمانی ‘تووڕەیی و هەراوهۆرایا’دا گۆشەنیگا لە بەشی یەكەمی ڕۆمانەكەیدا گۆشەنیگای پیاوێكی سیساڵەیە بە ناوی ‘بنجی’یەوە، لە ئاستی هۆشەوە ناكامڵە و وەك منداڵێك شتەكان دەبینێت، یان لە نموونەی چیرۆكی كوردیدا ئەم ناباوكارییە دەشێت بە چەشنێك بێت، گێڕانەوە لە گۆشەنیگای منداڵێكەوە بێت، بە منداڵیی خۆییەوە لە جیهانی گەورەكان بڕوانیت، وەك ئەوەی لە چیرۆكی ‘من و مارەكان’دا دەبینرێت، چیرۆكنووس گۆشەنیكای گێڕانەوی بە مناڵێك داوە، تا چیرۆك بگێڕێتەوە، ئەمەش دەستێكی باڵای لە بەهونەرییكردنی چیرۆكەكەدا و نیشاندانی ناباوكاریدا هەبووە.
چیرۆكەكە سەر بە ڕێبازی شەپۆلی هۆشە و خۆدواندنە، منداڵەكە هەموو ئەو شتانە بە ناڕێكی دەگێڕێتەوە كە لە ژیانی ماڵ باوكیەوە لە گوند وەبیری دێتەوە، تا هاتنی سەربازەكان جۆری پەیوەندیی كۆمەڵایەتیی خێزانەكەیان. دەمی گێڕانەوەكە تێكەڵە و لە ئێستادا گۆشەنیگاكە ئەو منداڵەیە كە لەو دەمە باسی دەكات كە ئەقڵی بە دونیای چواردەوری دەشكێت، بەڵام توانای باسكردنی لە سنووری تەمەنی خۆی تێناپەڕێت، دیارە ئەمەش توانای نووسەرە كە لە دەمی گێڕانەوەدا توانیویەتی ‘من’ی ناو چیرۆك قسە بكات نەك منی نووسەر. ”من ئەمزانی كە نابێت خۆی بڕژم، چونكە دادە پێی وتبووم دەبێت لەو دونیا كۆی بكەمەوە، دەنا دێوەكە دەمخوا، من بە نازەنینم نەگوت كە لە دێوەكە دەترسم، هەر قاشە خەیارەكەم بۆ ڕادەگرت و ئەویش خۆی خوێی بۆ پێوە دەكردم، ئەگەر بە زمانمیەوە بدایە دەگریام و نازەنین بە دەمی چەقۆكەی خوێ زیادەكەی لێ دەكردەوە. من دەمگوت تازە ئەو قاشە خەیارە ناخۆم و نازەنین تێدەگەی كە بیانووی پێ دەگرم بۆ یاریكردن. ئەیوت باشە مەگری، خێرا هەندێك لاسكەگیای ئەڕنییەوە و لەناو هەردوو لەپی دەستیا ئەیگوشین و تۆپێكێ لێ دروست دەكردن، بە پەتەكەی دایە جوان ئەیبەست و تۆپەكە ئەهاتە دەستی منەوە، من ئەمزانی ئەگەر بەرەو گیابەرزەكان فڕێی بدەم نازەنین ئەبێت بچێت بیدۆزێتەوە، تا ئەویش دێتەوە من تەنیا دەبم و لەوانەیە تەیارە سەگبابەكان بێن بمدۆزنەوە. ئەمجا من سەیریان بكەم و ئاگرەكە ببینم كە لەژێر سكیانەوە دێتە دەر و پاش تۆزێكیش بۆمباكە وەتەقێت و ئیتر من بنووم. مارەكانیش نەیەن و سێ شەویش كەس نەمدۆزێتەوە. دایە بگری و بڵێ كوڕەكەم مردووە و كەچی سەگەكانی ڕەشەشوان بمدۆزنەوە! ئەمجا دایە پێبكەنێت و باوە بزنەكە سەر ببڕێ و منداڵی ماڵەكانی تر گۆشتی بزنەكەی دایە بخۆن كە بۆ من كردوویەتی بە خێر، چونكە خوا لە نوێ داومیەتەوە…” ئەم گۆشەنیگایە بۆ گێڕانەوەی حیكایەت بەشێكە لە ئیستاتیكای پڵۆت، بەوەی چیرۆكنووس ڕووداوێكی هەیە بۆ گێڕانەوە بەر لە بەچیرۆككردن. دەیتوانی باسی ئەو منداڵە لە زاری خوشكەكە (نازەنین)ەوە بوایە، یان باوكی یاخود دایكی، تەنانەت لە گۆشەنیگای هەمووشتزانەوە. ڕەنگە نووسەر بەر لە نووسینی چیرۆكەكەی وەها بیرێكی كردبێتەوە، بەڵام ئەو دەمەی پڵۆتەكەی دەسازێنێت بە هۆی شەپۆلی هۆش و لەگەڵیشیدا گۆشەنیگا كوڕێژگەیەك، ئەوا ئێمە پەی بە دونیابینیی منداڵ دەبەین، كە چۆن دەڕوانێتە ئەو شتانەی بەدڵی نین و زوو بڕیار دەدات. هاوتا جوانناسیی چیرۆكەكە و ناباوییش دەبین لەچاو چیرۆكەكانی تری ئەم دەمە كە بە گۆشەنیگا باوەكان نووسراون. لەو پارچەیەدا هەست بە ترس و تێڕوانینی منداڵانە و وێنای ئەو بۆ شتەكان دەكرێت، ئەمەش بینینی جیهانە لە چاوی منداڵێكەوە كە هێشتا تەواو نایئاوزێت و لە هەستە ناكامڵ و بیرە پێنەگەیشتووەكانیەوەیە.
ئەم ناباوكارییە بە چەشنێكی تر لە چیرۆكی ‘ئەو كە ونبوو’ی عەتای نەهاییدا دەبینرێت، بەوەی دوو تایبەتمەندی لە ڕووی ئیستاتیكییەوە هەن، لە لایەك بریتییە لە گێڕانەوەی چیرۆك لە چەند گۆشەنیگایەكەوە، لە لایەكی دی ناباوكارییەكە لەوەدایە ئەو كەسانەی چیرۆكەكە دەگێڕنەوە كەسانێكن سەر بە جیهانی مردوانن نەك زیندووەكان، نیشاندانی ئەم بارەش بە شێوەیەكە لە ڕەوتی گێڕانەوە و پڵۆتسازیی چیرۆكەكەدا هەست بە لەنگی یان دووركەوتنەوە لە واقیع ناكرێت، بەوپێیەی نووسەر بڕوا بە خوێنەر دەهێنێت ئەمە ڕووداوێكی ئاساییە و ڕووی داوە.
ناباوكاری لە سەرەتا تا كۆتایی چیرۆكەكە لە هەریەك لە بەشەكانیدا دەبینرێت، چ وەك ئاستی زمان چ وەك ئاستی ڕووداو، لەگەڵیشیدا گۆشەنیگا، كە بەتەواوی دەرچوونە لە قاڵبی باو، كە خودی ئەدەبیات لەسەری بونیاد نراوە، بەهای كاری ئەدەبییش لەوەدایە شتەكان بەو جۆرەی هەن نیشان نادات، بەڵكو لە خۆیان تێیاندەپەڕێنێت و لە قاڵبە باوەكەی بۆ قاڵبێكی تر دەیترازێنێت، بەمەش پڕۆسەی ناباوكاری دێتە ئاراوە كە چەقێكە و بە مەبەستی نوێكردنەوەی شتەكان ئەدەبی لەسەر دەخولێتەوە، بە چەشنێك دوورییەكی وەها تا هەست بكەین ئەمە یەكەمین ڕووبەڕووبوونەوەمانە لەگەڵیدا، ئەگەرچی پێشتر دیبێتیشمان، وەك چۆن چەندان جار شكانی كێلی گۆڕمان وەك بابەتێكی واقیعی دیوە، بێ ئەوەی لێی ڕابمێنین، كەچی لەم چیرۆكەدا لە واقیعەوە بۆ دونیای ئەدەبیاتی گوێزاوەتەوە و بە دووركەوتنەوە لە چاولێكەریی واقیعیەت هەوڵی نامۆكردنی واقیعیەتی داوە، ئەمەش كاری خودی ئەدەبە كە ”پەردەهەڵماڵینە لە سیما ڕووكەشەكەی واقعیەت و بەیانكردنی ئەوەی ئەمە ئەو شتە نییە كە ئێمە بیرمان لێ دەكردەوە”.
ڕووداوی چیرۆكەكە لەناو دونیای مردواندایە، بێ ئەوەی خوێنەر هەست بەوە بكات ئەمەی بۆی باس دەكرێت بەشێكە لە خەیاڵ. چیرۆكەكە بە شێوەیەكی ناڕێك و پچڕاو باس لە تێكشكانی كێلی گۆڕی كچێك بە ناوی ‘ئەفسانەی جەماڵی’ دەكات. ئەم ڕووداوە دەبێتە هۆی ئەوەی كەسێك (كە كوڕێكی لاوە و شوناسی بەتەواوی دیار نییە) دیار نەمێنێت. ئیدی هێڵی ڕووداو بۆ ڕابردووی بەر لە ڕووداوی ناو چیرۆكەكە دەچێت و دەگەڕێتەوە بۆ ئێستا و بۆ ڕابردووی ناو چیرۆكەكە و باس لەوە دەكرێت بەر لە مردن ئەفسانە لە جیهانی زیندواندا چۆن بووە و دواتریش لە دونیای مردواندا. بەو واتایەی ”لەم چیرۆكەدا دونیای ئەفسانەیی لەگەڵ دونیای ڕاستەقینەدا تێكەڵ كراوە و دوو جیهانی لە سەداسەد دژبەیەك (گۆڕستان و دونیای ڕاستەقینە) ساز دەبێت و خوێنەر بە باشی نازانێت دەبێت لە كام ڕوانگەوە (دونیای ئەفسانەیی یان ڕاستەقینە) بڕوانێتە ئاكار و كردەوەی كارەكتەرەكان، كە ئەمە یەكێكە لە تایبەتمەندییەكانی چیرۆكی پۆستمۆدێرینە”. لەم چیرۆكەدا بە پێچەوانەی كورتەچیرۆكەوە ژمارەی كارەكتەرەكان زۆرن، لەگەڵیشیدا ژمارەی وەگێڕەكان زۆرن و بە سەرجەمیان چەرخی گێڕانەوەكە بەرەو پێشەوە دەبەن، بەبێ ئەوەی ڕووداو دووبارەیی تێبكەوێت. گێڕەرەوەی سەرەكیی چیرۆكەكە کارەکتەری ناو چیرۆكەكەیە و یەكێكە لەوانەی لەناو ڕووداوەكاندایە، تەنها ئەركی گێڕانەوەی ئەو بەشەی لەسەرشانە كە خۆی دیویەتی و لە دەمی ڕوودانیدا ئامادەیی هەبووە. بۆ تەواوكاریی ئەوانی تر دەیهێنێتە ناوەوە تا چیرۆكەكە تەواو بكەن. ئەنجامدانی ئەم گەمەیە هێند بە شارەزاییەوە بەڕێوە دەچێت خوێنەر هەست بە پچڕان یان ونبوونی بەشۆچكەی پڵۆتەكە ناكات، بەتایبەت گەمەكە كاتێك دەردەكەوێت كە چیرۆكەكە لە كۆتاییدا ئەوە دەردەخات كەسی وەگێڕ خۆیشی چیرۆكنووسێكی مردووە و لەگەڵ کارەکتەرەكاندایە و پێكەوە چیرۆكێك دەگێڕنەوە. ئەو كەسێتییانەی لە چیرۆك زۆرینەیان دراوسێن و ئەوانی دیكەش لە دونیای زیندواندان (مامۆستای فەلسەفە، ژنێكی ناوێن ساڵی بەویقار، ئەفسانەی جەماڵی، ئەو، لاوێكی كوڕ، پیرەژنی دراوسێی ئەفسانە، كچێكی مێردمناڵ (وا باشترە بگوترێت كچۆڵە)، ژنە ڕەشتاڵەكە، منی چیرۆكبێژ، سێ پیاو، سێ قەیرەكچ، پیرەپیاوێكی پەككەوتەی كەمدوو، گۆڕهەڵكەن پیرەكە، حاجی دراوسێی پیرە گۆڕهەڵكەن و دراوسێكەی مامۆستای فەلسەفە) ئەمانە و چەند ناوێكی تریش دێن بەشدار نین لە ڕەوتی ڕووداودا.
ئەم کارەکتەرانە زۆرینەیان گێڕەرەوەن، جگە لە سێ پیاوەكە و سێ قەیرەكچەكە و ئەفسانە و ئەو، جگە لەم وەگێڕە دیارانەش هێشتا كەسانێكی دیش هەن، شوناسی كەسێتییان بۆ ئێمە دیار نییە و وەك ئەمان كەسێتیسازییان بۆ نەكراوە. بۆ نموونە وەگێڕی چیرۆكنووس، كە دەیەوێت ئەوان بخاتە كار ئەم دەستەواژانە بەكار دەهێنێت (كەسانێك، زۆر كەس، دەڵێن…) بەمەش ئەو كەسێتییانەی ترمان بۆ دەردەكەوێت كە تەنها ئەركی گەیاندنی زانیارییان لەسەرە و بوونی خۆیان بەهای نییە، لە كاتێكدا بوونی ئەم وەگێڕانە و بە خۆیان و گۆشەنیگاكانیانەوە بەهاداریی خۆی هەیە، چ وەك كەسێتیسازی كە چیرۆكنووس ئەنجامی داوە، چ وەك ڕووداوی خۆیان. هەریەكەشیان لە دەمی گێڕانەوەی ڕووداوی ونبووی ئەو و باسی ئەفسانە، باسی خۆیشیان دەكەن و ڕووداوەكان پەیوەست دەكەنەوە بە دەمی زیندووێتییانەوە، وەك ئەوەی چیرۆكنووس ویستبێتی بە هۆی گێڕانەوەی كارەساتی شكانی كێلی ئەفسانە و عەشقی ئەو و ونبوونیەوە لە چاوی ئەو مردوانەوە، هاوتا هەر خۆیشیان لە گۆشەنیگای خۆیانەوە سەبارەت بە خۆیان بدوێن. ئەم دواندنەش زۆر جار بە پێشەكییەكی چیرۆكنووسەكە دەست پێ دەكات و تەواوكارییەكەشی دەداتە دەست خۆی، بۆ نموونە ‘لاوێكی كوڕ كە چەند ساڵ لە داخی بێوەفایی كچەخاڵ یان كچەمامەكەی خۆی كوشتووە، ئەڵێ: چووە خۆی دەم ئاوی چۆمێك بدا، ملی بە پەتێكەوە بكا، یان وەك من پیاڵۆكە ژەهرێك بەسەرەوە نێ”. ئاماژەی گێڕانەوەی ئەم گۆشەنیگایە بۆ دیدی كوڕێكی لاوە كە پەیوەندیی لەگەڵ كچێكدا هەبووە و بەمەش ڕووداوی ئەو كە كوڕێكی لاوە و ئەفسانە، كە كچێكی شەنگە، پێكەوە دەبەستێتەوە؛ وەها خوێندنەوەیەك بۆ كارەساتەكە دەكات، یان لە گێڕانەوەی ئەكتەرێكی دیكەوە كە ئەویش لە خۆیەوە بۆ بابەتەكان دەچێت ”ئەم ئاگرە لە گۆڕی ئەفسانەی جەمالییەوە هەڵدەستێ. ئەمە قسەی ئەو ژنە ڕەشتاڵەیە وا گۆڕەكەی لە پشت هەموو گۆڕەكانەوەیە، كە ئەبینێ قسەكەی لە جێی خۆیدا نەبووە، تووڕە ئەبێ و ئەڵێ هەموو شۆڕوشەڕی دونیا لەژێر سەری ئەم ژن و كچە بەڕەڵایانەوەیە، كەس ناوێرێت ناڕەزایی دەرببڕێ. ڕقاویتر ئەڵێ: یەكێك لەمانە بوو ژیانی من و منداڵەكانمی بە ئاگرەوە نا، ئەوسا هەر بەو ڕق و تووڕەییەوە پشتیان تێئەكا و ئەچێتەوە گۆڕەكەی خۆی. ژنێكی تووڕە و توتڕكەسەرە، ئەڵێن ساڵانێك لەمەوبەر لە داخی هەوێ جوانەكەی ئاگری لە خۆی بەر داوە” لێرەدا سەڕەرای هەموو وەگێڕەكان هەست بە وەگێڕی دەرەكییش دەكرێت، كە تەنها لێرەدا دەردەكەوێت، ئەویش ئەو دەمەیە دەڵێت: ”بە هەر ئەو ڕق و تووڕەیەوە پشتیان تێدەكا”، ئەمە دەنگی چیرۆكنووسی ناو چیرۆكەكە نییە، چونكە ئەو خۆی لەوێدایە. لەم پارچەیەی سەرەتادا كە وەك كۆبوونەوەی مردووەكان وەهایە، هەموو ئەوانەی دەیانەوێت قسە بكەن هێشتا كار بۆ ڕاپەڕاندنی ڕووداوەكە ناكەن، بەڵكو بە گومانەوە قسە دەكەن و هەریەكە و لە خۆیەوە بۆ شتەكان دەچێت، بەڵام لە پاش ئەم بەشەی، قسەكردنە لەسەر ونبوونی ئەو، ئیدی ئەوانەی قسە دەكەن باسی كارەساتی چۆنێتیی شكانی كێلەكە و هاتنی سێ پیاو دەكەن چۆن بەدەم فێوە شكاندوویانە، ئەمەش بە هۆی ئەوەوە بووە ڕۆژانێكی پێشتر سێ قەیرەكچ هاتوون كە قینیان لە ئەفسانە بووە.
دیارە بەهای ئەم گۆشەنیگایانە لەوەوەیە كە گۆشەنیگای كەسێتییە لاوەكییەكانی ناو چیرۆكەكەیە نەك كەسێتیی سەرەكی. كەسێتییە لاوەكییەكانیش لەو ئەركە باشانەی گۆڕینی گۆشەنیگای گێڕانەوەن و ئەوان دەتوانن لە گۆشەنیگای جوداوە چیرۆكەكە بگێڕنەوە (كە لێرەدا ژمارەیەكی زۆرن)، بە واتایەكی تر ئەم كەسێتییە لاوەكییانە دەتوانن بەشەكانی گێڕانەوە لەئەستۆ بگرن و لە هەوڵی ئاڕاستەكردنی گێڕانەوەی ئەو ڕووداوەدا بن كە بە دەوری كەسێتیی سەرەكیدا دەخولێتەوە.
لە دەمی گێڕانەوەدا باس لەو كوڕە لاوە دەكرێت، كە لە زیندوانە و عاشقانە بەدیار كێلەكەی ئەفسانەوە ڕادەمێنێت و جگە لە سەلام و خوداحافیزی هیچی تر لە دەمی نایەتە دەر، بەڵام ئەم كوڕە پاش ئەو كارەساتەی خوێنەر نازانێت چۆنە، لە سەرەتاوە ون دەبێت. ئیدی لە پاش ئەمەوە گێڕانەوە بە پارچەپارچەیی دەدرێتە دەست وەگێڕە جیاوازەكان. ”یەكێك لە دراوسێكانی ئەفسانە، پیرەژن نا، كچە مێردمنداڵەكەی پەنای، ئەڵێ: یەكەم جار لەوە زیاتری لەگەڵ ئەدوا (واتە ئەو لەگەڵ كێلی ئەفسانە دەدوا)، ئەو ڕۆژە بوو كە ئەو سێ كەسە دەركەوتن، ئەو سێ كەسە ئەزانین مەبەستی لەو سێ پیرەكچەیە كە دوو-سێ ڕۆژ پێش شەوی كارەساتەكە ڕوویان كەوتبووە ئێرە”، لە گێڕانەوەیەكی دیدا بە نۆرە وەك تەواوكاری پازیلی چیرۆكەكە كوڕە گەنجەكە، دەڵێت: ”لەو قەیرەكچە گرینۆكانە بوون، لە ژوور سەری منیش نوكەنوكێكیان كرد، باش بوو پسكەكەیان زوو هەستا، ئاگام لێ بوو ڕاستەوڕێ بەرەو كێلەكەی ئەفسانە چوو” پاش ئەم یەكێكی تر تەواوی دەكات ”پیرەژنەكەی دراوسێی ئەفسانە دەڵێت پسكەكە بەقەد ئەو دوانەی تر پیر نەبوو، لەوە ئەچوو نەخشی سەر كێلەكەی جادوویی كردبێت، ڕووخساری ئەفسانە كێشی ئەكرد، وەك شێتان بەسەر گۆڕەكاندا هەنگاوی هەڵهێنایەوە و لەبەر خۆیەوە ئەیوت: ئەفسانە… ئەفسانە… كە گەیشتە سەر كێلەكە بەرز هاواری كرد: كچەكان ئەفسانە!” بەم شێوەیە ڕووداوەكان لە گۆشەنیگای جوداوە دەگێڕدرێنەوە. ئەمەش وا دەكات خوێنەر بە دوو هێڵ بڕوات: یەكێكیان چیرۆكە سەرەكییەكەیە كە ونبوونی ئەو و شكانی كێلی ئەفسانەیە، وەك كچێكی شەرمن بچووكترین پشكی نییە لە گێڕانەوەی چیرۆكەكەدا، لە بێدەنگیی ئەودا دیدی ژنان و پیاوان لەسەری دەبینین. بە واتایەی ئەوەی ڕوو دەدات پەیوەندیی بە دوو كەسەوە هەیە، كە هیچیان نابنە قسەكەر. یەكێكیان خۆی لە گۆڕەكەیدا حەپس كردووە و ئەوی دیش ون بووە. ئیدی ئێمە لە دراوسێكانەوە شتەكان دەبیستین. لەگەڵ ئەم هێڵەدا هێڵی بەسەرهاتی وەگێڕەكان و ناسینیانە وەك پڵۆتی لاوەكی لە پاڵ پڵۆتە سەرەكییەكەدا ڕێ دەكات و خوێنەر وریایانەتر و بە چاوی ئاگایانەوە دەیەوێت ڕووداوەكان بە شێوەی تێكەڵكردن و بەراوردكردنی منی قسەكەر و ئەوی ناو بەسەرهاتەكەوە ببیستێت.
وەك دەبینین ناباوی لەم چیرۆكەدا لە گۆشەنیگاوە، لە دوو ئاستدا كار دەكات: یەكێكیان گێڕانەوەیە لە دیدی مردوانەوە و لە كات و شوێنێكی تایبەتدا، كە ناو گۆڕستانە، دووەمیان فرەیی گۆشەنیگا و گەمەی دانە دەست ئەوی تر، بە ڕای ئێمە ئەم چەشنە گێڕانەوەیە وەك تابلۆیەكی پارچەی پازێل وایە، هەر پارچەیەی دەبێت یەكێك پڕی بكاتەوە چ وەك پێگەی خۆی و چ وەك دەنگی بۆ گێڕانەوەی ڕووداوەكە، پاش ئەوەی هەموان جێی خۆیان دەگرن، ئەوسا چیرۆكەكە وەك پارچە تابلۆیەكی هونەری دەبینرێت. ئەم جۆرەش خۆی لە باوی بەدوور گرتووە، گێڕانەوە لەوپەڕی فرەییدا دەدرێت بە سێ یان چوار كەس، نەك ئەو كەسە جودایانە كە هەریەكەیان و خاوەن بەسەرهاتێكی دیكەن.
ببنە ئەندامی “ماڵی کتێبی کوردی”:
ئەم بابەتە تایبەتە بە ماڵی کتێبی کوردی و بڵاوکردنەوەی بە ئاماژەدان بە سەرچاوە ڕێگە پێدراوە.
