ماڵی کتێبی کوردی
دكتۆر حەمید عەزیز كێیە؟
مامۆستای لۆجیك و فەلسەفەی سەردەم لەبەشی فەلسەفەی كۆلیجی ئەدەبیاتی زانكۆی سەلاحەدین لەهەولێر.
۱- لەژیانی منداڵی و لاویەتیمدا، چەند دیاردەو رووداوێك هەبوون، بوون بەپشكێكی گرینگی یادو یادگاری ژیانم. هەندێكیانم بیستووە و هەندێكی دیكەیان بەچاوی خۆم دیتووە!
– یەكێك لەو رووداوانە پەیوەندی بە رۆژی لەدایك بوونمەوە هەبووەو لەزاری دایكمەوە بیستومە، كە ئەوكاتە باوكم بەسەفەر لەشاری بەغدای پایتەخت بووە، ئەوەیە كە(هەباس ئاغا) ناسراوە بە(هەباس ئاغای سرێجێی پشدەری) لەدەربەندی نێوان رانیەو و قەڵادزی مرد. ئەو رۆژە من تەمەنم سێ رۆژ بووە. ئیتر پاش گەڕان و پشكنینێكی ورد لە گۆڤاری دەنگی گێتی تازە رۆژی مردنەكەم دەستكەوت و سێ رۆژم لێ دەركرد. كەواتە من لە لەرۆژی ۲۵ی حوزەیرانی ساڵی ۱۹۴۵ لەشاری قەڵادزێ لەگەڕەكی خانەقا لەخانوییەكدا كە موڵكی خۆمان بووە، لەدایك بووم.
ئەو ماڵەی من تێیدا لەدایك بووم و تێیدا گەورەبووم لەگەڵ ماڵی مامم ناسراوە بە(حەمە سوور قەڵادزەیی) باخچەیەكی دوو هەزار مەتر دووجایان هەبوو، بە پەرژین چواردەوری باخچەكە گیرا بوو بەداری میوەی جۆراوجۆر هەر لەدارمێوی ترێ، قۆغ، هەڵوژە، قەیسی، سێو، هەنار، هەنجیر و تو هەتاوەكو ریحانە، گوڵەباخ، رازییانە رازابۆوە. دارتوەكەی ئەوەندەی كۆن و بەتەمەن بوو باوەش لەقەدەكەی نەدەدرا.
حەوزێكی جوان و خنجیلانە، كە پاشان چیمەنتۆ كرا ئەوكاتە قوولەتینی پێدەگوترا لەناوەڕاستی حەوشەكەدابوو مراوی و قاز مەلەیان تێدا دەكرد. لەبەر گەورەیی باخچە مەل و باڵندەی جۆراوجۆر هێلانەیان تێدادەكرد. زۆر ئاسایی بوو بەیانیان لەوەزری بەهاردا خوێندنی بولبول لەخەو هەڵمان بستێنێ. لەباشووری باخچەكەو خوارەوەی چۆمی قووڵ و خوری قەڵادزێ هەبوو بەچەندین باخچەو دارستانی سپیدارو داربی و هەنارو هەنجیر رازابۆوە. زۆربەی شەوانی پایز لورەی گورگ و چەقەڵ لێوەی دەبیسترا. بەهارانیش بەلافاوی خوڕو پڕكەف و كوڵی ئەو چەمە چاومان دەچووە خەو. شەوانی هاوین، كە لەسەربان دەخەوتین شەماڵی چیای سەركەشی قەندیلی بەغدا بەزێن دەستەبەری كەشێكی رۆمانسی تێكەڵ بەشمشاڵی لاوانی قەڵادزێ دەبوو!
۲- باوكم عەزیز سەعید بەگ ئاوڕەحمان بەگی خەسرەو بەگی قەڵاچوالانی ئەگەرچی لەمەرگە لەدایك بووە، بەڵام باوو باپیرانی بەهۆی پەیوەندی نالەبار لەگەڵ كاربەدەستانی ئەوسای عوسمانی هەرچی موڵك و ماڵیان هەبووە لەدەستیان داوەو قەڵاچوالانیان بەجێهێشتووە و لەسەرەتاوە بەرەو كەركوك لەوێوە هاتونەتە مەرگە و ئینجا بۆ قەڵادزێ!
– دایكم كچەمامەشی پشدەرییە براكەی خاوەن موڵك و ماڵی خۆی بووە مسكێنی كەس نەبووە، ئەویش لەهەلومەرجێكی سەختدا ناچاركراوە ببێ بەكوێخای ئاغاكانی سرێجی و…
– لەساڵی ۱۹۵۲ بەفرێكی زۆر لەقەڵادزێ باریوە بە (بەفرە ئەستوورەكە)ناسراوە. ئەوەی من لەبیرم بێت هەموو پشدەری سپی كردبوو، خەڵك بەسەرباناندا هاموشۆیان دەكرد لەهەندێك گەڕەكی قەڵادزێ كەو، سوێسكە، ریشۆڵەو سەربەكوڵاوە هاتبوونە نێو ماڵان. وەك بیستومە لەگوندەكانی بناری بلفەت و مامەندەو چواس و قەندیل بزن و مەڕی كێوی لەبرسان چیاكانیان بەجێ هێشتووە روویان لەگوندو لادێكان كردووە هەر لەو ساڵەدا من چوومە قوتابخانەی سەرەتایی.
– لەقوتابخانەشدا چەند یاد و یادگارێكم هەبووە. كەسێكی-توركمان- بەناوی عومەر عەلی كرا بەپارێزگاری سلێمانی ئەوكاتە بە(موتەسەریف) ناودەبرا، راستەئەو پیاوە بەدو بەدكاربووە، بەڵام لەلای من ئەو رەوشە رەهەندێكی دیكەی هەبوو، رۆژێكیان لەپڕ خۆی كرد بە قوتابخانەدا هاتە پۆلی ئێمە و یەكەم كەس منی هەستاندو وتی بخوێنەوە. بەرێكەوت كتێبی متالەعەی عەرەبیم لەبەر دەستدا بوو دەستم بەخوێندنەوە كرد، خوێندنەوەكەی پێ بڕیم و وتی ئافەرین. ئەمجار لێی پرسیم، وڵاتی ئێمە ناوی چییە؟ مەلیكمان كێیەو ناوی چییە؟ بەراستی وەڵامم دایەوە. دەستی بەگیرفانیدا كردو بەپارە خەڵاتی كردم. هەر لەهەمانساڵدا لەبازاڕی قەڵادزێ ئەفەندییەكی پۆشتەی كەڵەگەت لەپڕ بە عەرەبی دواندمی وتم تۆ چ كەسی؟ گوتی من رەشید عالی گەیلانیم دوور خراومەتەوە بۆ ئێرە.
من قوتابی سەرەتایی بووم، دوای هەوڵ و كۆششێكی زۆر قوتابخانەی ناوەندی لەقەڵادزێ كرایەوە بەرێز مامۆستا تۆفیق ئەفەندی پسپۆڕی بابەتی فیزیك كرا بە بەڕێوەبەر. قوتابخانەكە لەبەرچالاكی كاری سیاسی تەمەنی كورت بوو. رۆژێكیان لەپۆلدا بەیاننامەیەكی پارتی كۆمۆنیست (حزبی تەحەرور) لەقوتابی قادری حەمەی حاجی دەگیرێ و بەبڕیارێكی باڵا قوتابخانەكە دادەخرێ! ئەو رووداوە ئەوسا بەكارەساتێكی دڵتەزێن دانرا، بەدەیان قوتابی هەژارو بێ دەرامەتی ناوچەكەی لە تەواوكردنی خوێندن بێبەش كرد.
– باوكم یەكەم مامۆستام بوو لەژیانمدا زۆر شتی لێوە فێربووم ئێستاش سوود لەقسەو ئامۆژگاری و رێنماییەكانی وەردەگرم.
راستە لەقەڵادزێ لەدایك بووم، بەڵام هەر لەقوتابخانەی سەرەتاییەوە بەشێوە زارو كولتووری سلێمانی ئاشنابووم‌و ئاشناكرام ساڵی ۱۹۵۶ بۆ یەكەمجار باوكم بردمی بۆ سلێمانی جگە لەوە مامۆستاكانی قوتابخانە هەموویان خەڵكی سلێمانی بوون، هەر لە مامۆستا عزەدین كە دوایی بوو بەدكتۆر تاوەكو مامۆستا شەوكەت بابان و عەبدوڵڵای مەلا مارف.
– خوێندنی دواناوەندیم لەسلێمانی تەواوكرد لەوێ چەند قوتابییەكم ناسی، كە دواتر بوون بەسیاستەمەداری كاراو ناسراو. یەكێك لەو مامۆستایانەی كارێكی گەورەی لەژیانم كرد مامۆستا عومەر مستەفا ناسراو بەعومەری مچە بوو! لەسلێمانی لەبەشی ناوخۆیی (دار الگلبە)ی سابوونكەران بووم. بەر پەلامارو هێرشە ناڕەواكەی زەعیم سدیقی ساڵی ۱۹۶۳ كەوتم دوای چەند رۆژێك بەهەزار حاڵ لەمردن رزگارم بوو.
– لەزانكۆی بەغدا ئەوكاتە تاكە زانكۆ بوو، لەبەشی فەلسەفە كۆلێجی ئەدەبیات وەرگیرام. سەركەوتوانە (بەنمرەی زۆرباش) خوێندنم تەواوكرد. دوای تەواوكردنی بەكالیۆرس لەدەزگای (دار الجماهیر للصافە) بەنووسەر محرر دامەزرام ئەوكاتە لەوێ هەفتەنامەی هاوكاری دەردەچوو. لەدواییدا رۆژنامەی هاوكاری لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی گشتی رۆشنبیری كوردی كران بەدەزگای سەربەخۆو ناوی (دەزگای هاوكاری چاپ‌و بڵاوكردنەوەی كوردی) لێنرا. بارەگاكەی لەساحەی خوڵانی بەغدا بوو جگە لەو رۆژنامەیە هەردوو گۆڤاری مانگانەی بەیان و رۆشنبیری لێوە دەردەچوو.
– لەو سەردەمەدا، كە سەرگەرمی چالاكی رۆژنامەگەریی و نووسین وەرگێڕان بووم بەهۆی رووداوێكی رێكخراوی هەڵۆی سورەوە لەلایەن جوامێر ناوێكەوە لەبەردەم دەزگاكە جێبەجێكرا ماوەیەك لەقەسری ئەبیەز گیرام و دوای ماوەیەك بەربووم. بەڵام ماوەی گیرانم ناخۆشترین كاتی ژیانم بوو كاربەدەستانی رژێمی ئەوسا بەدڕندەترین شێواز خەڵكیان ئازار دەدا!
۳- بەهیمەتی شادرەوان كاك ئیسماعیل رەسوڵ، كە پێشتر پارێزگاری هەولێر بوو دوایی كرا بە بەڕێوەبەری گشتی دەزگاكەمان لەبەغدا پاسپۆرتم وەرگرت و بەرەو ئەڵمانیای رۆژئاوا لەرێگای ئەردەنەوە سەفەرم كرد! لەساڵی۱۹۸۱ لەكۆرسی زمانی ئەڵەمانی لەزانكۆی مونیستەر لە هەرێمی فیدراڵی نۆردراین فیستیڤاڵی وەرگیرام لەساڵی ۱۹۸۲ دەستم بەخوێندنی دكتۆری كرد.
لەسەرەتادا داوایانكرد ماجستێر بخوێنم رەخنەم گرت وتم ئامادەم لەتاقیكردنەوە بەشداربم و ساغی بكەمەوە، كە توانای خوێندنی دكتۆریم هەیە. وتیان باشە ئەگەر لەتاقیكردنەوە دەرچووی دەتوانی یەكسەر دكتۆرا بخوێنی، دوای كۆششێكی زۆر ئەو تاقیكردنەوەیەم بڕی. خوێندنی دكتۆرا خۆی چوار ساڵە (بۆ ئێمە كە لەدەرەوەی هاتووین) ساڵێك زمانەو چوار ساڵیش خوێندنە. بەڵام بەسەر مندا سەپاندیان، كە دەبێ چوار ساڵ سۆسیۆلۆجی و چوار ساڵ (پێكەوە) زانستی سیاسی (پۆلیتۆلۆجی) بخوێنم ئەگەر نا ناوم رەش دەكەنەوە. بەناچاری چوومە ژێر ئەو بارەوە‌و نامەی دكتۆراكەم دوای كۆرسی زمان بەسێ ساڵ تەواوكرد، بەڵام وەریان نەگرت تاوەكو چوار ساڵەكە هەردوو بابەتەكەی ترم تەواوكرد. ئینجا داوایان لێكردم كۆرسێك زمانی یۆنانی و كۆرسێك زمانی لاتینی بخوێنم. لەبەرئەوە دكتۆراكەم پێنج ساڵی خایاند!
لە ئەڵمانیا چەند مامۆستایەك وانەیان پێ گوتوم و بەشداری هەڵسەنگاندنی نامەكەیان كردووم، ئەمانەن.
-پرۆفیسۆر دكتۆر هۆیەر سەرپەرشتیار
-پرۆفیسۆر دكتۆر شیپەرز لۆجیك
-پرۆفیسۆر دكتۆر بلومن بیرگ فینۆمینۆلۆجی
-پرۆفیسۆر دكتۆر مەنفرید سومەر فەلسەفەی هاوچەرخ
-پرۆفیسۆر دكتۆر گیرۆڵد پراوس فەلسەفەی كانتیانیزمی نوێ.
-پرۆفیسۆر دكتۆر شنایدەرز فەلسەفەی ئیگزیستینتیالیزم
-پرۆفیسۆر دكتۆر یۆزێف پیپەر فەلسەفەی سكولاستی سەدەكانی ناوەڕاست.
لەساڵی ۱۹۸۷ پێش تەواوكردنی دكتۆرایەكەم پرۆفیسۆر یورگن هابرماس وەك مامۆستای میوان لەهۆڵی ئۆدیموم مەكسیموم لەبەشی فەلسەفەی زانكۆكەمدا زنجیرەیەك وتاری دەربارەی فەلسەفەی رەخنەگری رێبازی فرانكفۆرت پێشكەشكرد، كە من یەكێك بووم لەگوێگرەكانی.
۴- لەساڵی ۱۹۸۸ دوای هێنان و بردن و ئەملاو ئەولا پێكردنێكی بێ تام لە هەولێر لە زانكۆی سەلاحەدیین بووم بە مامۆستا.
تائێستا شەش توێژینەوەم بەعەرەبی نووسیوەو ۱۲۰ نووسینم لەگۆڤاری مانگانەی رامان، كەوانەو كولتوور بڵاوكردووەتەوەو توانیومە دوای كۆششێكی زۆر ۲۷ كتێب چاپ بكەم و چەندین بەرهەمی دیكەم هەیەو چاوەڕوانی یارمەتی و هیمەتی چاپكردن دەكەن. ئێستاش مامۆستام لەبەشی فەلسەفە كۆلێجی ئەدەبیات زانكۆی سەلاحەدیین لەهەولێر نیازم وایە لەدەرفەتێكدا ئەو توێژنەوە عەرەبیانە لەدوو توێی كتێبێكدا چاپ و بڵاوبكەمەوە.
لەفەلسەفەدا بیرو بۆچوون و جیهاندیدی تایبەتی خۆمم هەیە ئێستاكە ناوبەناو، ئەگەر ئیشوكاری دەرس گوتنەوە كاری لابەلا دەرفەتم بدەن، كاری لەسەر دەكەم و بەنیازم لەدوا رۆژدا ئەگەر تەمەنی شیرین لەگەڵم بكات لەچەند كتێبێكدا چاپ و بڵاویان بكەمەوە.
– ئەو بەڵێنەی كاتی خۆی بەكتێبخانەی كوردیم داوە لێ پاشگەز نەبوومەتەوە، بەردەوام ئیشی بۆ دەكەم، راستە گەشتی دوورودرێژ بەهەنگاوێك دەست پێدەكات، بەڵام تاكە سوارە بەتەنیا تۆزی نییە.
۱- سەرەتایەك لەفەلسەفەی كلاسیكی یۆنان
۲- بنەڕەتەكانی فەلسەفە
۳-كێشەی نێوان فەلسەفە و لاهوت لەئەوروپا
۴- فەلسەفەی سەدەكانی ناوەڕاست
۵-فەلسەفەی نوێ لەئەوروپا
۶-بنەماكانی فەلسەفەی كۆمەڵایەتی
۷-فەلسەفەی سەردەمی رۆمانتیك
۸-هونەری شیعری: ئەرستۆ
۹-فەلسەفەی سوسیال دیموكراتی
۱۰-هونەری شیعری: هوراس
۱۱-میتافیزك چییە: هایدیگەر
۱۲-بنەماكانی فەلسەفەی شیكردنەوەی لۆجیك
۱۳-زمانی كوردان
۱۴-لۆجیكی ئەرستۆ
۱۵-فەلسەفەی تۆماسی ئەكوین
۱۶-گەنجینەی وشەی زمانی كوردی
۱۷-چەند وردبوونەوەیەك لەمیتافیزك: دیكارت
۱۸-دانانی بنەماكانی میتافیزكی ئاكار: كانت
۱۹-هەردوو كتێبی پیرۆزی یەزیدیان
۲۰-گەشتێك بەكوردستان و ئەرمەنستاندا: نولدە
۲۱-رەهەندەكانی فەلسەفەی مێژوو.
۲۲- فەلسەفەی زانستی كەلام
۲۳- ڤتگنشتاین: تراكتاتوس
۲۴- كانت: پرولیگۆمینا: میتافیزیكی دواڕۆژ
۲۵- فەلسەفەی سەردەم لە ئەوروپا
۲۶- فەلسەفەی كۆڕی ڤێننا
۲۷- فۆیەرباخ: بنەماكانی فەلسەفەی دواڕۆژ
۲۸- رەهەندەكانی فەلسەفەی ئاكار
۲۹- بنەڕەتەكانی لۆجیكی سەردەم
لە کتێبی نیشتمانی فەلسەفە، گەشتێک لەگەڵ پرۆفیسۆر حەمید عەزیز، ئا: هەرێم عوسمان.
بۆ داگرتنی ته‌واوی بابه‌ته‌که ببنە ئەندامی کاناڵی تلگرامی ماڵی کتێبی کوردی…
ئەم بابەتە تایبەتە بە ماڵی کتێبی کوردی و بڵاوکردنەوەی بە ئاماژەدان بە سەرچاوە ڕێگە پێدراوە.
