دیدە بونیادگەراییەكان گۆران بە نموونە

 د. ژینۆ عەبدوڵڵا

دیدە بونیادگەراییەکان – گۆران بە نموونە، ناونیشانی كتێبێكی هەر دوو ئەکادیمی و رەخنەگر پ. د. زاهیر لەتیف كەریم و پ. د. نیان نەوشیروان مەستی یە.
كتێبەكە كە لە (۱۰) لێكۆڵینەوە پێكهاتووە، پشتی بە رێبازە رەخنەییە تازەگەراییەكان بەستووە، كە سەرجەمیان لە ئەدەبیاتی رۆژهەڵات بە گشتی و ئەدەبیاتی كوردیدا بە تایبەتی، هەتا ئێستا كاری لەسەر نەكراوە. هەروەها لێكۆڵینەوەكان كەوتونەتە ژێر یاسا زانستی و ئەکادیمییەكانەوە كە بۆ هەر لێكۆڵینەوەیەك ئامانج و ستراتیژییەت و ئەنجام دەستنیشان كراوە. ئەمە جگە لەوەی كتێبەكە پێشەكییەكی چڕ و پڕی لەسەر شیعرییەت و بەها بابەتی و ناوەڕۆك و شێوازە شیعرییەكانی گۆران لەسەر نووسراوە، كە ئەمە دەروازەیەكی بەسوودە بۆ خوێنەر بەوەی بەر لەدەستكردن بەخوێندنەوەی ناوەڕۆكی كتێبەكە، بۆچوونێكیان لەسەر تێگەیشتن و هێزی داهێنان و سەرچاوەلێگرتنەكانی شاعیر هەبێت.
لە لێكۆڵینەوەی یەكەمدا بە نێوی «ئۆنتۆڵۆژیا» هەر دوو نووسەر جەختیان لەسەر گرنگی جێگە كردۆتەوە، ئەویش بەومانایەی  كە ئۆنتۆڵۆژیا بە مانا زاراوەییە ئەدەبییەكەی، بریتیە لە روونكردنەوەی مانای بوونی جێگە، ئەویش لە رێگەی پشكنین و گەڕان بە دوای مانا پێویستەكانی ژیان، كە مرۆڤ زیاتر پێویستی پێیانە. بەمەش ئۆنتۆڵۆژیا دووردەكەوێتەوە لەخەیاڵ. بە پێچەوانەوە واقیع دەبێتە كەرەستەیەكی هەرە بەنرخی ئۆنتۆڵۆژیا. لێرەدا هەر دوو نووسەر ئاماژەیان بە دوو تەوەر داوە، یەكەمیان تەوەری ئامانجی مانا جێگەییەكان و دوویەمیان تەوەری چۆنێتی ناوەڕۆكەكان، كە ئەمەی دواییان پشتی بە كارنامەكان بەستووە.

دەسەڵاتی رووخسار
لە لێكۆڵینەوەی دووهەمدا بە نێوی»بە رووخساركردنی ناوەڕۆك» هەردوو نووسەر جەختیان لەسەر دەسەڵاتی رووخسار كردۆتەوە، كە هۆكارێكە بۆ خوڵقاندنی ناوەڕۆك، وەك ئەوەی رووخسار توانای دەستنیشانكردنی دەقێكی هونەری هەبێت یان ناوەڕۆكەكان لە دەرئەنجامی رووخسارەوە لە دایك دەبن. بەمەش رووخسار دووردەكەوێتەوە لە قاڵبە داڕێژاوە كلاسیزمییەكان، بە نموونەی تەرجیع بەند و چوارینە و دوو بەیت و رژێمی یەك دێڕی كە شیعری ئازاد نوێنەرایەتی دەكات. لێرەدا بۆ هەر دەنگ و ئاواز و پیت و وشەیەك چەندین مانا دەدۆزرێتەوە، كە پێشتر رووخسارەكان وەك ئامرازێك سەیر دەكران نەك بابەتێكی ئامانجی.
لە لێكۆڵینەوەی سێیەمدا بە نێوی «جیهانبینی» هەر دوو نووسەر جەختیان لەسەر گەڕان و راڤەكردنی مانا گشتگیرییەكانی جیهان كردۆتەوە، ئەویش لە رێگەی پرسیاری تاك و خودە بە ئەزموونەكان لەشتەكانی دەوروبەر. ئەمەش لەپێناو گەیشتن بە راستییەكانی ژیان. بۆ ئەم مەبەستە هەردوو نووسەر ئاماژەیان بە بۆچوونەكانی لۆسیان گۆڵدمان داوە كە جیهانبینی دەبێتە ئامانجێك بۆ دۆزینەوەی مانا پێویستەكان.

دەسەڵاتە ئاسۆییەكان
لە لێكۆڵینەوەی چوارەمدا بە نێوی «دەسەڵاتە ئاسۆییەكان» هەر دوو نووسەر جەختیان لەسەر دەسەڵاتە ئاسۆییە مێژوویی و وەرگری و چاوەڕوانییەكان كردۆتەوە. راڤەكردن سەرچاوەیەكی هەرە نزیكی كاركردنی ئەم دەسەڵاتەیە. لێرەدا ئاماژەدراوە بە گوزارشتە سروشتییەكانی مرۆڤ و نیشانەهێما و ئایكۆنەكان كە لێرەشەوە چەمكی خۆتەنی سەرهەڵدەدات كە ئامانجی ئەم خۆتەنییە بریتییە لە دەرخستنی زانیارییە شاراوەكان، ئەویش لە رێگەی دروستكردنی پەیوەندییەكانی نێوان رەگەزە هونەری و فیكری و بابەتییەكان.
لە لێكۆڵینەوەی پێنجەمدا بە نێوی «زمانی سروشت» هەر دوو نووسەر جەختیان لەوە كردووە كە سروشت دەبێتە ئامانج و لەو ڕووەوە گۆران، كە وەك نموونە وەرگیراوە، رەفتاری سروشتی خستۆتە ژێر چاودێریی وردەوە و لەهەمان كاتدا كارنامەی جۆراوجۆری پێ بەخشیوە. لێرەدا زمان جگە لە بیستن و جوڵە، ئەركی هێمایی و نیشانەیی و هێڵەكانیش دەبینێت. هەر لەبەر ئەمەشە زمانی سروشت لەیاسا ماتماتیكییەكان لادەدات و بۆ هەر قۆناغ و جێگەیەك جۆرێك لە مانا یان لە روانگەی رەوانبێژییەوە بەلادانە خواستەییەكان ئەژمار دەكرێت، كە ئەمیش پێویستی بە سێ قۆناغە، وەك لێكچوون لە نێوان دوو رەگەزی جیاواز، بەڵام لە چوارچێوەی یەك كارنامەدا. بەرجەستەكردنی دوو رەگەز لەیەك كرداردا. گواستنەوەی مانای پێچواندن لە مانای پێچێنراو.

سیمیۆلۆژیای گرژییەكان
لە لێكۆڵینەوەی شەشەمدا بە نێوی «سیمیۆلۆژیای گرژییەكان» هەر دوو نووسەر جەختیان لەسەر ئەوە كردۆتەوە كە دەقی ئەدەبی یان شیعری  لەسەر بنەمای گرژییەكان دادەمەزرێت، كە ئەمیش خۆی لەبەهێزكردنی هەستەكان و درێژكردنەوەی مەوداكانی ئەو هەستەدا دەبینێتەوە، وەك ئەوەی گەر ئەو هەستانە نەبێت كە بۆتە مایەی گرژی بۆ خاوەن دەقەكان، ئەوا پڕۆسەی شیعری و ئەدەبیش بوونیان نابێت. خۆ ئەگەر بەدەستكردیش بوونی هەبێت، ئەوا ناوەڕۆكی ئەو جۆرە دەقانە بە بێ بەهایی دەمێننەوە. لەهەمان كاتدا ئارگیومێنتەكان كە دەكەونە نێوان «من» و «ئەو»ی بەرامبەر گرژییەكان دەخولقێنن. سیمیۆلۆژیای گرژییەكان دەبنە كلیلێكی ئەكتیڤ بۆ كردنەوەی كۆدە شاراوەكانی ئەو ئارگیومێنتانە. بەمەش سیمیۆلۆژیای گرژییەكان بریتیە لەبەرهەمێكی دوای تازەگەرایی كە لەسەر بنەمای بەهێزكردنی ماناكان و درێژكردنەوەیان دادەمەزرێت و كەسە بە ئەزموونەكانیش، بە نموونەی گۆران،  لە رێگەی سەرچاوەكانیانەوە دەتوانن بچنە نێو وردەكارییە نەبینراوەكانی ژیان، بەڵكو توانای ئەوەیان هەیە كە خەیاڵ بگوێزنەوە بۆ واقیع. ئەمەش جۆرێكە لە پێشبینیكردن بۆ شت و مەسەلەكان و لێرەشەوە جووڵە دەكەوێتە زەمەنەوە و لەلایەكەوە نزیك دەبێتەوە و لەلایەكی تریشەوە درێژ دەبێتەوە بۆ مەودا دوورەكان. ئەمەش، هەروەك هەر دوو نووسەر دەریان خستووە، دەشێ پشت بە بۆچوونەكانی ئەو كەسە بە ئەزموونانە ببەسترێت.

جیهانی خەیاڵ هەڵوەشێنێت
لە لێكۆڵینەوەی حەوتەمدا بە نێوی «سیمیۆلۆژیای جیهانە دەشێییەكان» جەخت لەسەر ئەو گریمانە گشتگیری و جیهانیانە دەكات، كە پەیوەندیی بە رەهەندە دەشێییەكانەوە هەیە وەك ئەوەی هیچ مەسەلەیەك پێویست ناكات بە داخراویی بمێنێتەوە و لەو رووەوە وشەكان یان رستە و دەستەواژەكان تا دەگاتە دەقەكان پێویستیان بە ڕاكێشان و درێكردنەوە هەیە. گێڕانەوەگەرییەكان كە بەردی بناغەی جیهانە دەشێییەكانە، هەمیشە هەوڵدەدات كە جیهانی خەیاڵ هەڵوەشێنێت. ئەمەش بە بێ جیهانە دەشێییەكان ئەنجام نادرێت. لێرەشەوە واقیعیش گۆڕانكاریی گەورەی بەسەردا دێت لەكاتێكدا ناوەڕۆكی ئەو واقیعە دەبێت لە گۆڕانكاری بەردەوامدا بێت. بۆ ئەم مەبەستە هەر دوو نووسەر ئاماژەیان بەوە داوە كە كە ئەركی شاعیر وێنەگرتن نیە، بەڵكو راڤەكردنی ئەو شتانەیە كە دەكەونە دیوی ناوەوەی ناخەكانەوە. بەمەش گەردوون بە مانا گشتییەكەی بریتییە لە دوو جەمسەر، یەكەمیان ئەو واقیعەی كە پەیوەندیی بە هەمووانەوە هەیە وەك ئەوەی كە هەیە كە بەمە دەوترێت واقیعی میتریاڵی. دووهەمیان ئەو واقیعەی كە لە دەرەوەی هەستە بینراوەكانە. جیهانی دەشێیی پەیوەندیی بەوەی دووەمیانەوە هەیە كە خاوەنەكانیان پێویستە هەڵگری پەیامە رۆشنبیری و خەیاڵی و هزرییەكان بێت و كارەكە بە كەسانی سادە دەکرێت.

رۆشنبیرییەتی دەق
لە لێكۆڵینەوەی هەشتەمدا بە نێوی «سیمیۆلۆژیای گەردوونی» جەخت لەسەر سیستەمە رۆشنبیرییە گەردوونییەكان دەكرێت. ئەم جۆرە لە سیمیۆلۆژیا، خۆی نابەستێتەوە بە جێگەیەكی جوگرافی دیاریكراو، بەڵكو رۆشنبیرییەتی دەق دەبێتە فەزایەكی گەورە بۆ جێگە جۆراوجۆرەكان. بەمەش پڕۆسەی ئەدەبی گەورە و بچووك كۆتاییان پێ دێت بەوەی هەندێك جار هێزی رۆشنبیرییەت دەكەوێتە نێو تەرازووی ئەدەبە بچووكەكانەوە. هەر لەبەر ئەمەش سیمیۆلۆژیای گەردوونی هەمان سیمیۆلۆژیای رۆشنبیرییە. لێرەدا پەیوەندییەكان لە نێوان لۆكاڵ و دەرەوەدا گەورەتر و بەهێزتر دەبێت.
لە لێكۆڵینەوەی نۆیەمدا بە نێوی «سیمیۆلۆژیای مەیلەكان» جەخت لەسەر پێكهاتە شاراوەكانی مەیل دەكات و بۆ ئەم مەبەستە چەمكە گێڕانەوەگەرییەكانی دەق دەبنە تاقیگەیەكی پشكنین بۆ دەرخستنی زانیارییەكان. لە نێو ناوەڕۆكی مەیلەكاندا ژێرخانە سەرچاوەیی و مەعریفی و نیشانە دژایەتییەكان بە نموونەی جوانی و ناشیرینی و خۆشەویستی و كین و رق بوونێكی ئەكتیڤیان هەیە. بۆ ئەم مەبەستە هەردوو نووسەر پشتیان بە بۆچوونەكانی گریماس و فۆنتینی بەستووە لەكاتێكدا ئەم دوو رەخنەگرە جیهانییە كتێبێكی هاوبەشیان بەنێوی «سیمیۆلۆژیای مەیلەكان» هەیە. مەسەلە هەڵچوونە جەستەیی و سایكۆڵۆژییەكان توانای دەرخستنی دژایەتییەكانیان هەیە وەك ئەوەی مرۆڤەكان لەكاتی هەڵچوونەكاندا كەسێتی و بەهاكانیان بەدەردەكەوێت. لێرەشەوە دەشێت دەستنیشانی رێژەی راستگۆیی ئەزموونی خودی بكەر بكرێت.

شاعیر بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ
لە لێكۆڵینەوەی دەیەمدا بە نێوی «میتا شیعر» ئاماژە دراوە بەوەی كە لەسەر و شیعرەوە شیعرییەت یان ستراتیژییەت بوونێكی مانایی هەیە.لەو ستراتیژییەدا چەندین ئەزموون و ئەزموونگەرایی و تەوژمە ئاگایی و هەستییەكان بەدی دەكرێت. لێرەدا شاعیر بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ داوا لەوەرگر دەكات تا بەشدار بێت لەكردنەوەی ئەو مانایانەی كە دەكەونە دوای شیعرەوە كە راستییەكانی شیعر خۆی لەو مانایانەدا دەبینێتەوە. بە مەبەستی ئاشكراكردنی میتا شیعر، هەر دوو نووسەر ئاماژەیان بە سێ جۆر لە گەڕان داوە، ئەوانیش بریتین لە گەڕان بە دوای خودەكان و گەڕان بە دوای بابەتەكان و گەڕان بە دوای هەستەكاندا. واتە كەسێكی وەك گۆران شاعیرێكی سادە نییە و لە ژێرەوە ئەركی گەورەی لەسەرە. بەمەش لە نێو وێنە و دیمەنە گشتگیری و سادەكاندا پڕۆژەی گرنگ هەن كە سەرجەمیان پەیوەستن بە مانا قەبە و گەورەكان. دیارە ئەمەش لە پێناو بەدەستهێنانی بەها زاڵە جوانەكاندایە كە گۆران بە درێژایی زەمەن مەبەستی بووە.
لە كۆتایدا ئەم كتێبە سەرچاوەیەكی هەرە بەنرخی رەخنەی ئەدەبییە لە جۆری تازەگەرایی و دوای تازەگەرایی كە ناوەڕۆكەكانی دەكرێت گەورەتر بكرێت، ئەویش لە رێگەی توێژینەوەی زیاتر لەلایەن ئەکادیمییەکان و رەخنەگران و خوێندكارانی خوێندنی باڵاوە. ئەمەش هەوڵێكە بۆ دەربازبوون لە نووسینە تەقلیدییەكان كە ماوەیەكی زۆرە رەخنەی ئەدەبی لە ئەدەبیاتی كوردیدا داگیر كردووە.