ماڵی کتێبی کوردی
کتێبی «گوڵستانی سەعدی» لە لایەن سەید خالێد ئەشرافی کرایە کوردی
بخوێنە گولستانی ســـــەعدی بە وردی
کە خاکی بە خامەی دەقی کردە کوردی
پێشەکیی وەرگێڕ
حەمد و سوپاسی بێ سنوور تەنها شایانی اللەیە خولقێنەری هەستی و مرۆ کە بە خشڵی زانست و ئەدەب و هونەر ئینسانی ڕازاندەوەو گەوهەری خامەی لە نێو قامکی نا تا جوانییەکانی هەستی و هەستی پێ بنوێنێ، دروودو سڵاویش لە مەزن پەیام هێنی کە بە جوانترین ئاکارو ڕەوشتی ئینسان سازی هەتا هەتایە ڕابەرو ڕێ نوێنە، لەو ماوەیەدا کە خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی و ئامادەییم تەواو ئەکرد نەختێ لە ئەدەب و وێژەی عەرەبیش ئاشنا بووم بەڵام لە ئەدەبی فارسی تەنها چەنـد دێڕێک لە دیبـاچەی ئەم گولسـتانەی سەعدیم خوێندەوەو لەسەر هەست و بیرم کاریگەر بوو، دواجار کە هاتمەوە ئێران و چوومە ناو ناخی ئەدەب و وێژەی کۆن و نوێی فارسی دیم بردی مەیدانی ئەدەب هەر بە سەعدیە و کەڵە شاسواری مەیانی وتەوانی و ڕەوانبێژییە، کامەی چووی چەوگانی وەها گۆی وتە هەروەکوو تیرێک بەرەو گۆڵی مەبەست تاو ئەدا گوێگری هێژا سەری سوڕ دێت. ئەمەش تەنها بیرو بۆچوونی منی کۆلکە شاعیر نییە ڕای زۆرێک لە کەڵە شاعیران و ئەدەب ناسانی جیهانیی ڕۆژهەڵات و ڕوژاواش لەسەر ئەمەیە. گولسـتان کە پەندو داستانی نایابی زۆری بە پەخشان و شیعر بەخامەیەکی زۆر توانای شاعیرانە هێناوە لە ناو خەڵک بەتایبەت کوردستان جێگایەکی بەرزی بووە پێشتر لە حوجرە و قوتاوخانەکانا وەکوو وانەیەکی پێویست ئەخوێنراو لەبەر ئەکراو پەندەکانی لە دەمی خەڵکی ئەبیسرا، ئەوە بوو بڕیارم دا کە وەری گێڕم هەرچەند ڕای زۆرێک لە ئەدیبان و نوسەران لەسەر ئەوەیە کە وەرگێڕانی بەرهەمە ئەدەبییەکان بەتایبەت هۆنراوە کارێکی پەسەند نییە چون ئەو بەرهەمە بەگوێرەو پێویستی زمانەکەی خۆی وتراوە و لە وەرگێڕاندا بڕێـــک لە هونەری پـــاراوی و جوانیی خۆی لە دەستەدات، بۆ نموونە کتێبی (الف لیلە و لیلە) ی عـەرەبی بە فارسی کرا بە (هزارو یـک شب) بە کوردیـش هـەزارو یــەک شەو ئەمەش هەڵــەیە مـانا عەرەبییـەکەی هـەزار شەوو یەک شـەوە کە ئەو تاقە شەوە لە هەزارەکەی ترگرینگتر بووە واتە هەر لە سەرەتاوە شەلاخی وەرگێڕان درا بە ناوچاوی بەرهەمەکە دا، گومانی تێدا نییە کە ئەم وەرگێڕانە بێ کەم و کورتی نییە و لەخوێنەرانی ئازیز داواکارم کە ڕەخنەو بیرو ڕای خۆیان ڕابگەێـــنن تا لەچـاپی داهاتــوودا ڕەچاو بگیرێـن ئەڵبەت پێـشتر خوالێ خۆشبوو موستەفا سەفوەت لە ساڵی ١٩٦١ زاینی دا ئەم کارەی کردووە دواجاریش دوو کەسی تر لە ساڵانی ١٣٩٢ وە ١٤٠٢ کۆچیی هەتاوی دا بە هەورامی و کەڵهوڕی وە هەرکام بە تایبەتمەندیی خۆیانەوە ئەمەش نە تەنها ڕێگری من نەبوو بەڵکە زیاتر هانی دام کـــە بە خامەیەکی تــر گولستان وەرگێڕم چون هەر گوڵێ ڕەنگ و بۆن و دیمەنی تایبەت بەخۆی هەیە با لەباخێکیش بن. سەعدیی مەزن بە تێـکەڵەیەک لە زمــانی عەرەبی و فارسی گولستانی نووسیوە بەڵام من تەنها بە زمانی ڕیشەدارو واژە بەرینی کوردی هاتمە مەیـدانی وەرگێـڕانی وە ئـەگەر خوێنەر هەندێ وشەو واژەی بە ڕواڵەت عەرەبی ئەبینێت ئەوانـە هێن لەسەر زاری کوردا باوە کە هێنانیانم بە غەوش نەزانیوە، لەمەش زیاتر سەعدی گولستانی بە پەخـشان و شێعر نووسیـوە بەڵام لێـــرەدا پەخشانەکان بێجـگە لەچەند دانەیــەکیان کەناوی چەند کەســایەتییەکی وەکوو (محمود سبکتکین وە …)ی تێدایە و لە کێشە گشتیەکەدا ناگونجێت وە بە ناچار لەکێشی پێنج بڕگەیی کوردی دا مانا کراونەتەوە وە ئــەوانەش بە ئەستێرەیـــەک لە پاڵ ژمارەی داستانـــەکە دا نیشــان کراون (٢*) باقیەکەی بە شێعر لەکێشێکی تایبەت وە بەچــەن پات کردنەوەی کێشی (فەعەلاتون – فەعەلاتون ….) لە سەر شێوازی (بەحری طویل) نووسراوە کە تائێستا بەرهەمێکمان بە زمانی کوری لەم بوارەدا نەبووە نووسراوە ئەمەش کارێکی سادە نییە بۆ وتەی سەعدی و بەرهەمێکی وەکوو گولستان کە لە هونەری کورتەوێژی دا بێ وێنەیە بە تایبەت بە کۆت و زەنجیری کێشەوە ، وە هەوڵیش دراوە هەموو بەیتێک لە هەمان کێشی خۆی دا وەربگێڕدرێ و توانایی و دەوڵەمەنی و بەرینیی زمانی ڕەسەنی کوردی لە مەیدانی تێ هەڵچوون لە گەڵ فارسی دا سەلمێنراوە با بەزەمبەری زمانی عارەبیش ڕازابێتەوە، ئایەتە پیرۆزەکانی قورئـان لە نێوان دوو کەوان {ئایەت} وە فەرموودەکانی پێغەمبەریش (د) هەروا (حەدیس) وە پەندە عەرەبیەکان بە دوو کورتە هێڵ لە هەردوو لاوە دیاری کراون ( – پەند – ) ، وە لە هیچ جێگایەک دا کێش و شێوازەکە لە یەک نەبچڕاون ،بە زاراوەیەک نووسراوە کەخوێنەران بە ئاسانی لێی تێ بگەن و واژە نامۆکان لە پەراوێزدا ماناکراون ، وەچون لەوانەیە هەنــدێ لەخوێنــەرانی ئازیــز باش لەخوێــندنەوە لەســەر کێـشە تایبەتیەکە کێشەیان هەبێ بەڕێنوێنی شێوەی خوێندنەوەکە لەم بەیتەدا دیاری ئەکەین: وەرەساقی بە شەرابت خەمەکانم بەوەبادا – کە بەغەیری مەیی دەستت لە مەراقم نییـەلادا. وە بـۆ ئاسـان تر کردنی شێــوازی خـوازراوی خوێندنەوەکە چەند واژەێـک بەسەر یەکەوە نووسراون وەکوو: وتمەم = وتم ئەم، هیوادارم سەرجەمی بەرهەمەکە پەسەن بێت وهەڵەکانی بەکەم تەرخەمی دانەنرێت و دانەنرێت.
* تایبەت مەنبدییەکانی ئەم بەرهەمە :١- لە کتێبخانەی ئەدەبی فارسیدا چەن بەرهەمێکی ساکار لەسەر شێوازی بەحری طەویل نووسراون بەڵام نەبەم قەبارەیە و لە ٣٧٠ لاپەڕەدا ئەویش بۆ شاکارێکی جیهانیی وەکوو گولستان وە کتێبخانەی کوردی بەرهەمێکی لەم بوارەدا نەبووە وە ئەمە یەکەمین بەرهەمە.
٢- هەموو کتێبەکە بێجگە لە ٥ بابەت وەکوو لەسەرەوە باس کرا لەسەر ئەو شێوازو کێشە تایبەتییە یەو لە هیچ جێگایەکدا کێشەکە نەبچڕاوە و هەرگیز ئیختیاراتی شاعیری لە گۆڕینی كێش و شێوازەکە وەکوو بەرهەمە فارسییەکان بەکار نەهێنراوە.
٣_ هۆنراوەکان لە کێش و واتای تایبەتی خۆیاندا وەرگێڕدراون .
٤_ سەرەکی ترین خاڵێک کە ڕەچاو گیراوە ئەمانەت دارییە لە هیچ شوێنێکدا لە دەقە فارسییەکە لا نەدراوە .
٥_ لەم وەرگێڕانەدا زمانی ڕەسەن و دەوڵەمەنی کوردی لە وەرگێڕانی دەق بەدەق دا بەهەموو جوانکارییە ئەدەبییەکانەوە کە لە گولستان دا ئەبینرێت کەم و کورتیی نەهێناوە زۆرجاریش سەرتر و بانتر خۆی پیشانداوە هەرچەن کۆت و پاوەن و زەنجیری کێش لە پەخشانەکاندا لە جەستەی هەست و بیر و قەڵەم هاڵاوە ، هەوڵ دراوە خوێنەر داستانەکان وەکوو کورتە شانۆیەک ببینێت وە لەسەر بەیانی حاڵەت کارکراوە کە بۆ سەلماندنی ئەم ڕاستییە ئەتوانین لێرەدا بە چەند نموونەیەک ئاماژە بکەین :
ا ؛ سەعدی لە داستانی ١٥ بابی ٢ ئەفەرموێ: پادشاهی پارسایی را دید گفت هیچت ازما یادآید ؟ گفت بلی وقتی کە خدارا فراموش میکنم. لە کوردییەکەدا وا هێنراوە : کە ئەمیرێک بە پیرێک گەیی پرسیی لە بیرمانی ؟ وتی ئم کە خودام بیر ئەچێتۆ. لێرەدا جوانکاریی ئەدەبیی (پادشا – پارسا ) بە ( ئەمیر – پیر ) وەڵام دراوەتەوە بەڵام بەیانی حالەت بە وشەی (ئم ) کە نیشانەی گوێ پێنەدانە وە ( کە خودام بیر ئەچێتۆ ) بە دوو مانا یەکەم کاتێ خودام لە بیر ئەچێتەوە دووهەم کە خودام لە بیر ئەچێتەوە ئەوجا تۆم وە بیر ئەکەوێتەوە لە فارسییەکەدا نابینرێت .
ب: لە کۆتایی داستانی ١٦ بابی ١ ئەفەرموێ : … عمل پادشاهان چون سفر دریاست خطرناک و سودمند یا گنج برگیری یا در طلسم بمیری. لە کوردییەکەدا وا هێنراوە : کاری ئەمیران وەکوو گەڕیانە لە دەریا فرە پڕ سوود و مەترسی بەرە یا بە تەلیس ( گۆنی ) گەنج دەهێنیتە سەرێ یا بە تەلیسمێک ئەدەی گیان و سەرێ. کە لێرەدا چەندین جوانکاریی ئەدەبی لە بەرامبەر یەک جوانکاریدا وەستاوە.
ج_ لە زۆر جێگا لە شێعرەکاندا سەرەڕای ڕەچاوگرتنی کێش و واتا مانایەکی تەواو ترو جوانتر هێنراوە:
لە دوو بەیتی کۆتایی داستانی ٢١ بابی ٣ ئەفەرموێ :
آن شنیدستی کە در اقصای غور بارسالاری بیفتاد از ستور
گفت چشم تنگ دنیادوست را یا قناعت پرکند یا خاک گور.
کوردییەکەی:
ئەمتە گوێداوە لە شوێنێ دوور و شۆڕ
بارسالارێ گلاو چاوی لە هۆڕ(جەواڵی شمەک و ئازوخە )
حاڵی دەیگوت چاوی تەنگی پوڵپەرەست
یا قەناحەت پڕیەکا یا خاکی گۆڕ.
لەفارسییەکەدا تەنها گلانی بارسالار ئەبینرێت و وتنی بەیتی دووهەم بەڵام لەکوردییەکدا چاوی بارسالاری سەرەمەرگ زەق خراوەتە سەر بارو هۆڕەکە و بە حاڵ قسە ئەڵێت ، لە ماناو کێشیش لا نەدراوە.وە هەر لەم بابەدا و لە داستانی ٢٥ لە بەیتی عەرەبیی هۆنراوەکانا وا هاتووە :
قد شابە بالوری حمار عجلا جسدا لە خوار. واتە کەرێ خۆی بە ڕواڵەتی خەڵکی دەرێناوە ، گوێرەکە لەشێ کە ئەقۆڕێنێ.
کوردییەکەی :
گوێرێژێ خەڵک نماو نوێنێ پارێنە لەشێ سەدا نوێنێ.
لێرەدا لە (نوێن ) دوو مانا وەرگیراوە کە دووهەمینیان بە مانای مانگای دوو ساڵەیە . خوێنەر داوەریی خۆی بکات کامیان جوانترە ؟
لە بەرهەمەکەدا لەم نمونانە زۆرن.
٦- زۆرێک پەند بە جوانکارییەکی ئەدەبییەوە بە پەندە کوردییەکان زیا ئەبێت و ئەکەوێتە سەر زاری خەڵکی وەکوو :
*ئەوی به ینی له تهکی دوژمنهکان بهست مهیلی له ئازاری ڕەفێقانە بە ئەنقەست.
بشۆ لەو ڕەفێقەت ئەگەر ژیری دەســت
کە بەینی لەگەڵ دوژمنت بوو و نشەست.
*کە بە زەڕ کار دەساچێ هەڵەیە گیان وە قەزا چێ.
*بەزەیت نەیتەوە بۆ دوژمنی خەستەت کە ئەگەر دەستی بچێ دەست بەجێ دێتەوە جەستەت.
*کە ئەزانی خەوەرێ ئەشک ئەڕێژێ مت و خامۆش ، کە یەکێ تر ئەوە بێژێ.
*وتەوان تا هەڵە لێگیری نەبێ بەرهەمی دڵگیری نەبێ.
*هەمەکەس عەقڵی لەلای بانترو منداڵی جوانتر.
*تەمەنی کورتە ئەوی زوو ڕەس و فرتە.
*ئەوی بەدکارە بووە هاونشینی لە ژیان خێری نەبینی. لەشی بێ *دڵ نییەتی تاعەت و تۆکڵ خت و پووچەڵ نییەتی بابەت و کاکڵ. نە گ ئەزمان[۱] تەڕی دەم ڕاس لە سەواو مامەڵە سەر ڕاس.
*گ شەوێ قەدر بوایێ نەیەما قەدر شەوی قەدر.
٧_ لەم بەرهەمەدا لە واژە ڕەسەنەکانی هەموو زاراوەکان بەکار هێنراوەو زۆر واژەی نزیکەو لە ناو چون وەبیر هێنراونەتەوە ، واژەسازیی پەسەندی ڕێزمان و ئەدەبیش ئەبینرێت .
سید خالداشرافی (خاکی)
سنە -هاوینی ١٤٠٢ کۆچی هەتاوی.
[۱] زوان
هر نوع بازنشر این متن با ذکر منبع «خانه کتاب کُردی» مجاز است.
