ماڵی کتێبی کوردی
ڕانانێك بۆ رۆمانی گۆڕەشار
مەحموود نەجمەدین
گۆڕەشار، چیرۆكی تاریكخانەیەكە لە زەینی كەسێكەوە پەخش دەكرێ. ئەوەی لێرەدا من دەیڵێم لە بارەی گۆڕەشارەوە دەشێ تەفسیرێك بێت، كەسێكی دیكە بەجۆرێكی دیكە تەفسیری بكات، ئەمەش خاڵی سەركەوتنی ڕۆمانی گۆڕەشارە، یان هەر ڕۆمانێكی دیكەی سەركەوتووە كە دەقێكی كراوەیە و تەفسیری جیاواز هەڵدەگرێ.
ڕۆمانی گۆڕەشار تازەترین ڕۆمانی سەید قادر هیدایەتییە، ئەم نووسەرە شارەزایە بە ڕۆمان و گێڕانەوە لە دوای ڕۆمانی گابۆڕ و تۆقی عەزازیل شێوازێكی دیكەی ڕۆمانووسین تاقی دەكاتەوە. لای خوێنەرانی ڕۆمان و رەخنەگرانی ژانری ڕۆمان سەید قادر هیدایەتی تایبەتمەندی خۆی هەیە و هەر جارە بەشێوەیەكی جیاواز سەرنجی خوێنەران ڕادەكێشێ.
گۆڕەشار بەشێوەی تاكبێژی دەروونی. “مەنەلۆگ” نوسراوە، وەگێڕی ڕۆمانەكە كەسی یەكەمی تاكە، كەسێكی هیلاكە، ماندووە، نەخۆشە، نەخۆشییەكەی پەیوەندی بەگورچیلەوە هەیە” دیالییز” ئەم كەسایەتییە كە لەم ڕۆمانەدا ڕۆڵی سەرەكی هەیە، لە ڕاستیدا كەسێكی ئاساییە، بەڵام ئەوەی وای كردووە كەسایەتی ئازاد تووشی دۆخی دەروونی بێت سیستمی سیاسی و كۆمەڵایەتییە و… ڕاستە ئەم كەسایەتیە گەنجێكە زمانی دەیگرێ. بە باشی ناتوانێ قسە بكات، بەڵام سیستمی نەخۆشخانە، قۆتابخانە… هەموو ئەو شوێنانە هۆكارن بۆ ئازاردانی دەروونی ئەو كەسایەتییە، سیستمی سەرمایەدار و دەسەڵاتداری بازارگانی كە ئەمڕۆ لەسەرانسەری دنیا ئەوانەی حوكمڕانن بازارگانێكی خوێنمژن. شەڕی ئەم سەدەیەش شەڕی پارە و بازارگانی و دەرمانە، بۆ نموونە دوور نەڕۆین پەیدابوونی نەخۆشی كۆرۆنا كە بەرادەیەك گەورەكرا زۆرێك لە خەڵكی وای بۆ دەچوون بەلانی كەمەوە ملیارێك قوربانی لێ دەكەوێتەوە، بەڵام دوایی وردە وردە یارییەكان ئاشكرابوون كە نەخۆشییەكە بازارگانەكانی دەرمان و كۆمپانیاكان گەورەیان كرد. ئازاد مرۆڤێكی زیرەكە، گوێ لەگۆرانی دەگرێ، سەیری فیلم دەكات، بەڵام ئەوەتانێ گیرۆدەی دەردێكە دەردی ئەو نییە، كەوتووەتە نێو سیستمێكەوە دەیهاڕێ. قوتابخانە، نەخۆشخانە، بازاڕ… نوێنەری ئەو سیستمە سەرمایەدارییە بەرێوەی دەبەن، كە مرۆڤەكانی گیرۆدە كردووە.
ئەو كەسایەتییەی ئەم ڕۆمانە سەرزمان دەیگرێ، ئەمەش بۆ شێوازی گێڕانەوەی مەنەلۆگ گونجاوە، ئەم كەسە وەك لە ڕۆمانەكەدا وێنا كراوە، ئەهڵی خوێندنەوە و فیلمە و بەردەوام لەگەڵ مۆبایلەكەیدا سەرقاڵی گوێگرتنە لە گۆرانی و ناوە ناوە گۆرانییەكان دێنە نێو ڕەوتی گێڕانەوەوە. ئازاد كارئەكتەری سەرەكی و گێڕەرەوە هیتفۆنی” هەندزفری” لە گوێدایە و لە دنیای خۆیدایە، لە ڕێگای مۆبایلەكەیەوە جارە جارە گۆرانی و پەیامی تلێگرام دێنە ناو ڕۆمانەكەوە، كە بەشێك لەو پەیامانە چیرۆكی پەیوەستن بەوێرانە خاكی گەمارۆدراوی برسی، نووسەر هەر لەو ڕێگەیەوە لە ڕێگەی كورتە پەیامەكانی تلیگرامەوە جۆرێك لەو كێشە و ڕووداوانەی وڵاتەكە پەخش دەكاتەوە. هاوكات قسەی كەسانی دەوروبەرەكەشی دێنە نێو ڕۆمانەكەوە. لە دووتوێی چیرۆكی ئازادەوە گەلێك چیرۆك و ڕووداوی بچووك بەیان دەكرێ، كە ئەمەش شارەزایی و سەلیقەی نووسەرمان نیشان دەدات كە چۆن گێڕانەوە دەست دەگۆڕێ، وەك دەبینین لە سەرەتا تا كۆتایی ڕۆمانەكە لەو ڕستە كورتانەوە چۆن گێڕانەوە و دابەش دەبێ، گۆشەنیگا لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی دیكە دەڕوات، ئەمەش زۆرجار بۆ ئەوەی جۆرێك لە لوغز و پەنهان دروست بكات كە لە نیوەی یەكەمی ڕستەیەكدا پەیامێك دەگات بەخوێنەر و لەنیوەی ڕستەی دووەمدا بەگۆڕینی گۆشەنیگا پەیامێكی دیكە و بابەتێكی دیكە دێتە ئاراوە. لەهەر مەملەكەتێك و لەهەر شوێنێكی ئەم دنیایە سیستمی حوكمڕانی وەختێ ئازادییەكان بەرتەسك دەكاتەوە مەنەلۆگ دێتە پێشێ و بە یارییەكانی پەیامی خۆی دەگەیەنێ. هەندێك جار لە مەنەلۆگدا وشەیەك نەك ئەوەندەی ڕستەیەك بگرە ئەوەندی چەند ڕستەیەك لە شەرحیات مانا هەڵدەگرێ. لە گۆڕەشاردا سەرلەبەر بەو شێوازە دەڕوات، گێڕەوە بەردەوام دەست دەگۆڕێ، گۆشەنیگا دەگۆڕێ، بۆ نموونە لەگۆڕەشاردا هاتووە”سێ ژەمە حەبەكانت دە ئەرێ دەیانخۆم.” ل۱۱ یان لە لاپەڕە ۲۰ دا هاتووە” ناسرگیان خودا دەكا ئەو كوڕەم چاك دەبێتەوە جا ماشێن چییە هەر زوو زوو لەسەر دیوارەكەوە باز دەداتە خوارێ ئەو سێبەرە ڕەشە.” سەرلەبەر ڕۆمانەكە پڕن لەم جۆرە نموونانە كە جوڵە و وەرسووڕانی گۆشەنیگای كەسەكانە و لەیەك ڕستەی كورتدا دوو جووڵە، یان دوو بابەت باس دەكات. ئەم شێوازە لە نووسین وای كردووە گێڕانەوە سەرلەبەر ڕستەی كورت و پچڕ پچڕ و ئاتەران و پاتەرانە. ئەمەش مەرجی سەرەكی شێوەی گێڕانەوەی مەنەلۆگە، كە بە كەسی یەكەم دەگێڕدرێتەوە، دەبێ شێوازی گێڕانەوە نارێك و پەرت بێت، تەنانەت لە هەندێك شوێندا گێڕەوە وشە بەهەڵە بەكار دەهێنێ. لە مەنەلۆگدا گێڕەوە دەبێ بەجۆرێك بگێڕێتەوە كە ئاخاوتنی نەیەتە سەر زار، واتە قسەی ناخ، یان زەینە و نایەتە سەر زمان، جۆرێكە لە خۆخواردنەوەیە. نابێ هەست بەوە بكرێ كە ئەو كارەكتەرە بۆ كەسێك قسە دەكات، بەڵكە بۆخۆی و لە ناخی خۆیدا هەڵیت و پەڵیت دەڵێ، سەیدیش كە مەعلومە شارەزای ئەو بوارەیە سەركەوتنی بەدەست هێناوە و هەر بەو شێوازە كارەكەی كردووە. ئازاد ئەگەرچی كەسێكە لە ڕووی جەستەییەوە نەخۆشە و ناتەواوە و زمانیشی دەیگرێ، بەڵام كەسایەتییەكی زیرەك و سەرەكییە و بە ئارەزووی خۆی دەگێڕێتەوە و لە دنیای خۆیدایە بە شێویەكی پەرت و لوغزاوی دەرگای ئەو ژوورانە دەكاتەوە كە پڕن لە چیرۆكی تاڵی خەڵك.
كارەكتەر
كارەكتەری سەرەكی ئەم ڕۆمانە ئازادە، بكوژ و ببڕ خۆیەتی، ئەو دنیایەی لە زەینی خۆیدا خەڵقی كردووە و وەك پاڵەوانێك دێ و دەچێ، لەپاڵ ئەودا چەند كەسایەتییەك هەیە، كۆی ئەو كارەكتەرانە لە پەراوێزی ئازاد دان، گەرچی ئازاد كەسێكی نەخۆشە و زمانی دەیگرێ، بەڵام رۆڵی سەرەكی دەبینێ و پاڵەوانی مەملەكەتی گۆڕەشارە.
تێما
ئەگەر بەدیوێكدا گۆڕەشار چیرۆكی كەسێكی نەخۆشە، بەدەست نەخۆشی دیالیزەوە دەناڵێنێ، بە دیوێكدا چیرۆكی وڵاتێكە بەدەم سەد دەردەوە دەناڵێنێ. چیرۆكی یارییە ترسناكەكانی سەرمایەدارییە. كە مرۆڤ بەرەو دۆخی شێتبوون و سەرلێشێوان و شپرزەیی دەبات. لە چەند مانگی رابردوودا لەسەرانسەری جیهاندا ئەو یارییە بێ مانا و ترسێنەرە بە ناوی پەتای كۆرۆناوە مرۆڤایەتی تووشی چ دۆخێك كرد! بەجۆرێك كە خەڵكی زیڕەی مەرگی كردبوو، لێ ئەوەتانێ وردە وردە یارییەكە كۆتایی دێت و ئەوەی ڕوونە سەرمایەداری و بازاڕی دەرمان و داهێنەری ئەم گەمەیە قازانجێكی خەیاڵی كرد و ئاكامەكەشی بە قەیرانی دارایی شكایەوە كە ئەویش یارییەكی دیكەی ئەو بازاڕە رەشەیە و جۆرێكی دیكەیە لە كۆرۆنا بەتایبەت بۆ ئەو وڵاتانەی كە لەسەر نەوت دەژین.
لە گۆڕەشاریشدا دیمەنی قێزەونی ئەم یارییە دەبینین، ئەوەی لە پشتی ئەم ڕستە كورت و هەڵیت و پەڵیتانەوەیە كە ئازاد روایەتی دەكات فیكرێكی گەورەیە، یاخیبوونە، میحنەتە، عەزابە، تەحریمی سیاسەت، ئازارەكانی گەلێكی بەش مەینەتی دیلە، كێشەی برسێتی و نەبوونی، كێشەی گرانی و هەژاری، ئیعدام و هەڵواسین و سەروخواركردنی دۆلار، بازاڕی گورچیلە، وەكو لە ڕۆمانەكەدا ئاماژەی پێكراوە كە فرۆشیاری گورچیلە ز‌ورترە لەكڕیار. كێشەی كوردبوون و بەدبەختییەكانی وەك لە ڕۆمانەكەدا هاتووە ئەمریكا لێی بدات یانا چی لە دۆخی كورد دەگۆڕێ. ئەرێ لە عیراق دوای سەدام چی لە دۆخی كورد گۆڕا؟ یارییەكە قورستربوو، دوژمنەكان زۆرتربوون، پەشێوییەكان زیاتر بوون. خەمی ئێمە گەورەتربوو. هەر لەم ڕۆمانەدا كێشەی عفرین و كەركوك لەو ڕستە كورتانەدا رەنگدانەوەی هەیە، وەختێ لە توێی گێڕانەوەدا دەڵێ كەركوك، عفرین ئەوەندە بەسە تۆی خوێنەر ئەگەر شارەزا بیت بەم شێوازە لە گێڕانەوە دەزانی مەغەزای ناوهێنانی ئەو دوو شوێنە چییە. دنیایەك قسە لە توێی ئەو ڕستە كورتەدا هەیە، چیرۆكێكی تاڵ هەیە كە زۆردار پێمان دەڵێ بەخۆشی بێت و بەناخۆشی بێت لەسەر خاكی خۆت دەرتدەكەم، ئەمە تەفسیرێكە و تەفسیری دیكەش هەڵدەگرێ. لە جێیەكی دیكەی ڕۆمانەكەدا دیمەنی مەردایەتی و شەهامەتەكەی بایدەمیر كە نووسەر وەك خۆی باسی ڤیدیۆكە دەكات كاتێ بایدەمیر دەیەوێت بە سەرۆكی پەرلەمان بڵێ ئەوە نەخشەی كوردستانە، بەڵام لە توركیای دیكتاتۆریدا یاسایەك هەیە كە هەر كەس باسی نەخشەیەكی جیاواز بكات لە نەخشەی توركیا بە تۆمەتی بەش كردنی وڵات دەبێ هەڵبواسرێ، ئیدی بایدەمیر ژیرانە نەخشەكە داباتەوە نێو دڵی، ئێمە بەدرێژایی مێژوو كێشەی ئەو نەخشەیەمان هەیە، كە هەزاران هەزار قوربانیمان بۆداوە. ئەو دەستوورەش كە دوژمن بۆ خۆی دایڕشتووە و خاڵی یەكەمی نەخشەیە. نەخشەیەك كە ئێمە تێیدا كۆیلەین. تەواوی ئەو دەوڵەتانەی داگیركرن و ماڵی خەڵكیان داگیركردووە بە داگیركەرانی كوردیشەوە خاڵی یەكەمی دەستووری دەوڵەتە داگیركەرەكەیان پیرۆزی نەخشەی داگیكارییەكانە. ئیدی بایدەمیر لە پێناوی ئەوەی لە پەرلەماندا بمێنێتەوە و درێژە بەخەبات بدات، ناچارە ژیرانە ئەو نەخشەیە بباتەوە نێو دڵی هەموو مرۆڤێكی كورد كە هەر ئەوە پەیامێكە بۆ توركەكان كە بەدركردنی دڵی هەموو كورد دەتوانن كۆتایی بەو ترسە بهێنن كە لەسەر نەخشە دەستكردەكەی خۆیان بهێنن. هەر میللەتێ خاكەكەی داگیر بكرێ دڵی داگیر دەكرێ. گەلێك گرفتی گەورەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و نەتەوایەتی لە پشتی ئەو قسانەوەن كە ئازاد لە زەینی خۆیدا بەو شێوە پەرتەوازەییە دەیانڵێتەوە. ئازاد وێنەیەكی دیكەی بایدەمیرە، ئەوەی بایدەمیر لە نێو پەرلەمانی گورگەكاندا گوتی مەنەلۆگێكی سیاسی بوو. كە دەبوو هەر بەو جۆرە دەریببڕێ.
بەڵێ مەنەلۆگ ئەگەر بەجۆرێك لە جۆرەكان زمانی هەڵیت و پەڵیت و ترس و تۆق و شاردنەوەی ڕاستییەكی نكۆڵی لێكراو بێ لە هەمان كاتدا ئازادییە، كارەكتەری ڕۆمان و چیرۆكی مەنەلۆگ زۆر ئازادانە پەی بە هەموو ئەو دەرد و میحنەتانە دەبات و بەو شێوە رەمزییەی خۆی كە تەنیا خۆی بە تەواوەتی لێی حاڵی دەبێ و دەزانی چی گوتووە و چی دەوێت. دەشێ گەلێك خەڵكی شارەزا بێن شیكاری بۆ قسەكانی ئازاد بكەن، بەڵام لە كۆتاییدا ئەوانە هەموو بۆچوونن، دیوی ڕاستەقینەی چیرۆكەكە لای ئازاد و خالقی چیرۆكەكەی ئازادە. ئەمەش خاڵی سەركەوتووی ڕۆمانی گۆڕەشارە، كە زیاتر لە تەفسیرێك هەڵدەگرێ. دەشێ لای خوێنەرێك ئەو شوێنەی ئازاد قسەی لەسەر دەكات نەخۆشخانەیەك بێت، لای خوێنەرێكی دیكە ئەو نەخۆشخانەیە وڵاتێكی وێران و دەردەدارە. لە زاری پەرتی كەسێكەوە چیرۆكی دنیایەكی ناتەواو وێنا دەكرێت. شێوازی مەنەلۆگ هەمیشە و لای هەموو ئەو نووسەرانەی كە كاریان لەسەری كردووە، جۆرێك لە یاخی بوونی تێدا بەدی دەكرێت. یاخی بوونی سیاسی، یان كۆمەڵایەتی كە ئەستەمە بتوانرێ بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ و ریاڵ بیگێڕیتەوە.
زمان
زمانی ئەم ڕۆمانە، زمانی كەسێكە وەك لە كۆمەڵگادا بەراوێژی میللی پێی دەوترێ لاڵەپەتە، واتە كەسێكی كەمئەندامە، زمانی دەیگرێ، لە ز‌ور شوێندا وشەكان بە هەڵە گۆدەكرێ، هەندێك جار هەمیشە دەبێ بە حەمیشە، خۆشە دەبێ بە خۆسە… ئەمەش لە مەنەلۆگدا گونجاوە، زۆرێك لەو تێكستانەی بە مەنەلۆگ نووسراون گێڕەوە زۆرجار وشەی بەهەڵە بەكارهێناوە، لە باشوور لە ئەزموونی لەتیف حامیدی جوانەمەرگدا ئەوە بەدی دەكرا، كە بەداخەوە مەرگ مەودای نەدا و هەر دوانزە چیرۆكی لە پاش بەجێما. كەسایەتی ئازاد كە لە دۆخێكی ناخۆش و خراپدایە وادەخوازێ كە وشەكان تێكەل و پێكەڵ بێ و هەندێكجار دووبارە بوونەوەی ڕستەكان ئەوەش هەر لە مەنەلۆگدا دروستە. بەگشتی زمان لەم ڕۆمانەدا كوردییەكی پوخت و پاراو و جوانە، بەڵام لەو شوێنانەی پێویست دەكات زمان بەگوێرەی ئاستی كارئەكتەرەكە بێت، زمانێكی میللەیە و بەو شێوازەی كە شوێن و زادگەی پاڵەوانە راوێژ دەكرێ، بۆ نموونە هەندێك وشە بەجۆرێك گۆ دەكرێ كە لە موكریان باوە، وەك” ماڵتە، جەحەندم…” كە ئەمەش دروستە و نووسەر سەركەوتووبووە لەم دەربڕینەدا، چون بەگوێرەی ئاستی كارەكتەرەكە زمانی گێڕانەوە كاری خۆی دەكات.
فەزا
فەزای ئەم ڕۆمانە ئەوەی دەبینرێ كەشی نەخۆشخانە و دەردی كوشندەی دیالیزە، ناوە ناوە گێڕانەوە شوێن دەگۆڕێ، دەچێتە قوتابخانە و… چیرۆكی قوتابخانە و تەمبەڵی بەغدا و چۆنێتی هەڵسوكەوتی مامۆستا و خوێنكار و… ئەو گرفتانە، بەڵام ئەوەی بە چاوی دڵ دەبینرێ فەزای ڕۆمانەكە ئەوە نییە، بەڵكە فەزایەكی سەخت و ناهەمواری وڵاتێكە بەدەست دەردێك نا سەد دەردەوە دەناڵێنێ.
! ئەم بابەتە تایبەتە بە ماڵی کتێبی کوردی و بڵاوکردنەوەی بە ئاماژەدان بە سەرچاوە ڕێگە پێدراوە.
