ماڵی کتێبی کوردی
ناساندنی کتێبی «دادگاییكردنی ئەدەب»
د.نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد
دادگاییكردنی ئەدەب و هزرو فەلسەفە مێژوویەكی زۆر دورودرێژی هەیە، لەوانەیە ئەم دادگاییكردنە لە سوكراتەوە دەست پێبكات (ساڵی ۳۹۹ پ.ز) كە یەكەمین دادگاییكردنە لە مێژوودا، دادگای ئەسینا سوكراتی ناچار كرد پەرداخە ژەهرەكە بخواتەوە، لەدواییدا چەندین ئەدیب و فەیلەسوف بە هۆی بیروڕا و نووسینەكانیان، كە پێچەوانەی بیروڕای كەنیسەو پیاوانی ئایین بووە، دراونەتە دادگا.
كچە شۆڕشگێڕی فەرەنسی جان دارك لەساڵی ۱۴۲۹دا خاكی ئۆرلیانزی فەرەنسیی لەژێر داگیركاریی ئینگلیزەكان ئازاد كرد، بەڵام دواتر لەساڵی ۱۴۳۱ لەتەمەنی ۱۹ ساڵیدا دادگایی كراوەو پاشان بە تۆمەتی یاخیبوون و بەكرێگیراو و سیحرباز و گومڕایی لە ئایین سوتێنراوە.
فەیلەسوفی ئیتالی جیۆردانۆ برۆنۆ لەساڵی ۱۶۰۰دا بەهۆی بیروڕاكانی كە دژی كەنیسەی كاتۆلیكی بوو، بە زەندیق و گومڕایی لە ئایین تۆمەتبار كراو پاشان سووتێنرا.
لە خۆرئاواو ئەوروپادا، بەتایبەتی لەسەدەكانی ناوەڕاست و دواتریشدا، ژمارەیەكی زۆری ئەدیب و بیرمەندو فەیلەسوف دراونەتە دادگا. گالیلۆ لە ساڵی ۱۶۳۳ لە رۆما دراوەتە دادگا بەهۆی بیروڕاكانی كە وتویەتی زەوی بە دەوری خۆی و بە دەوری خۆریشدا دەسوڕێتەوە، ئەمەش پێچەوانەی بیروڕای كەنیسەو كتێبی پیرۆزە. گالیلۆ ئەو دۆزینەوانەی لە كتێبێكدا چاپ كرد بەناونیشانی (گفتوگۆیەك دەربارەی دوو سیستمە سەرەكییەكە لە جیهاندا) كە دواتر كەنیسە ئەمەی بە لایەنگریی بیرەكانی بەتلیمۆس دایە قەڵەم، بۆیە بریاری زیندانیی هەتاهەتایی لەنێو ماڵەكەی خۆیدا بەسەردا دەبڕێتەوە، ئەمەش لەبەرئەوەی تەندروستیی زۆر خراپ بوو و تەنانەت بیناییشی لەدەست دا، گالیلۆ بەپێی بریاری كەنیسە تاوانبار بوو، ئەم تاوانە بەردەوام بوو تا ساڵی ۱۹۹۲ كە لەو ساڵەدا كەنیسە دانی بەوەدا نا زانیارییەكانی گالیلۆ راستن و داوای لێبوردنی كرد. ئەمەش بە درێژترین دادگایی لە مێژوودا دادەنرێت چونكە دوای ۳۵۹ ساڵ لە مردنی، ئینجا بێتاوان دەرچوو.
هەروەها كۆپەرنیكۆس، بەر لە گالیلۆ، بە هەمان تۆمەت دراوەتە دادگا.
لە مێژووی نوێشدا شارل بۆدلێر بەهۆی كۆمەڵە شیعری (گوڵەكانی خراپە) دراوەتە دادگا، هەروەها فلوبێر بەهۆی رۆمانی (مەدام بۆڤاری)، د.ه.لۆرەنس بەهۆی رۆمانی (دۆستی خاتوو چاتەرلی)، جێمس جۆیس بەهۆی رۆمانی (یۆلیسیس) و ڤلادیمێر نابۆكۆڤ بەهۆی رۆمانی (لۆلیتا) و زۆری تریش، كە ئێمە لێرەدا دادگاییكردنی سێ داهێنەری فەرەنسیی سەدەی نۆزدەهەممان لە چەند سەرچاوەیەكەوە كردووە بە كوردی، ئەوانیش:
۱- فلوبێرو رۆمانی “مەدام بۆڤاری”.
۲-بۆدلێرو دیوانی “گوڵەكانی خراپە”.
۳-رامبۆ و ڤێرلین.
بۆ هەر یەكێكیشیان پێشەكییەكمان نووسیوە.
لەدوای بڵاوبوونەوەی رۆمانی (مەدام بۆڤاری)، ئاشكرا دەبێت كە لەراستیدا مەدام بۆڤاری كارەكتەرێكی راستەقینەیەو ناوی (دلڤین دیلمار)ەو ژنی دكتۆر دیلمارە، فلوبێر ناوەكەی گۆڕیوە، ناوەرۆكی رۆمانی مەدام بۆڤاری زۆر نزیكە لە ژیانی راستەقینەی دلڤین دیلمار. (بڕوانە ئەو پێشەكییەی بۆ دادگاییكردنی مەدام بۆڤاری نووسیومە).
لە روسیای سەردەمی یەكێتیی سۆڤیێتدا ژمارەیەكی زۆری شاعیرو ئەدیب و نووسەر دادگایی كراون، بۆ نموونە: ئیسحاق بابل، ئەندرێ پلاتۆنۆڤ، ئۆسیپ ماندلشتام، بۆریس پاسترناك، ئەلیكساندەر سۆلجنستین، ئیڤان بۆنین، ئیڤان شمیلیۆڤ، ساخارۆڤ، میخائیل بۆلگاكۆڤ، ئاننا ئەخماتۆڤ، میكائیل باختین، جۆزیف برۆدسكی، ئیهرینبۆرگ، یەفتۆشینكۆ و زۆری تریش.
بۆریس پاسترناك (۱۸۹۰-۱۹۶۰) بەهۆی رۆمانی (دكتۆر ژیڤاكۆ) دوچاری رەخنەو سانسۆرو دەربەدەری و فشارێكی دەرونیی زۆر بووەوە، كاتێك لەساڵی ۱۹۵۸دا ئەكادیمیای سویدی بریار دەدات خەڵاتی نۆبێلی ئەدەبی بە باسترناك ببەخشێت، رۆژنامەی پراڤدای زمانحاڵی حزبی كۆمۆنیستی سۆڤیێت داوای لێدەكات خەڵاتەكە رەت بكاتەوە، بەڵام باسترناك دەڵێ: “من بەهەموو ئیرادەی خۆمەوە خەڵاتەكە رەتدەكەمەوە نەك لەژێر پاڵەپەستۆی رژێمی سۆڤیێت، بەڵكو لەبەرئەوەی خۆرئاوا رۆمانەكەی منیان بۆ نیازێكی سیاسی بەكارهێناوە”، هەروەها بەردەوام جەخت لەوە دەكات كە ناكۆكییەكی قوڵ لەنێوان دەسەڵات و داهێناندا هەیە، بەو پێیەی دەسەڵات هەرگیز لە ماناكانی داهێنان تێناگات، بۆیە پێویستە داهێنان لەژێر دەستی دەسەڵات ئازاد بكرێت. لەدوای ۴۸ كاتژمێر لە راگەیاندنی بەخشینی خەڵاتی نۆبێل بە باسترناك، دەسەڵاتی سۆڤیێتی باسترناك لە وڵات دوور دەخاتەوە.
رۆماننوسی رووسی ئەلیكساندەر سۆڵجنستین (۱۹۱۸-۲۰۰۸) بەهۆی بەرهەمەكانی و بیروباوەڕی، ساڵانێكی زۆری تەمەنی لە بەندیخانەكان و لە سیبیریای بەستەڵەكدا بەسەربردووە. لەدوای مەرگی ستالین ئازاد دەكرێت، بە پاڵپشتیی خرۆشۆڤ رۆمانێك بڵاو دەكاتەوە بە ناونیشانی(رۆژێك لە ژیانی ئیڤان دینیسۆڤیچ) كە باسی زستانی سەختی زیندانەكانی سیبیریاو كاری قورسی ناو ئەو ئۆردووانە دەكات. دواتر كۆمەڵێ رۆمانی تر دەنووسێت دەربارەی موعاناتی گەلی رووسیا لەسەردەمی دەسەڵاتی تۆتالیتاریی ستالیندا، شایانی باسە سۆڵجنستین لەساڵی ۱۹۷۰دا خەڵاتی نۆبلی ئەدەبیی وەرگرت. هەروەها نووسەری رووسی ڤارلام شالامۆڤ (۱۹۰۷-۱۹۸۲) ئەویش بەشێكی ژیانی بەكاری قورسی ناو بەندیخانەكانی سیبیریا بەسەر بردووە، لەدوای ئازادكردنی، رۆمانە ناودارەكەی بڵاو دەكاتەوە بەناونیشانی (حیكایەتەكانی كولیما) كە باسی ژیانی سەختی بەندیخانەی بەدناوی كولیما دەكات.
شاعیری رووسی جۆزیف برۆدسكی (۱۹۴۰-۱۹۹۶) لەساڵی ۱۹۶۴دا، بەهۆی ناوەرۆكی شیعرەكانی، لەلایەن دەسەڵاتی سۆڤیێتییەوە دەگیرێت و دادگایی دەكرێت، نووسین و بڵاوكردنەوەی لێ قەدەغە دەكرێت لەبەر ئەوەی ئەندام نەبووە لە “یەكێتی نوسەران و ئەدیبانی سۆڤیێت”، هەروەها چەندین تۆمەتی تری وەك ئەوەی كە تاكڕەو و یاخی و بێكارو بێلایەن بووەو بەپێی پێوەرەكانی یەكێتی نووسەران و سنووربۆدانانەكانی دەسەڵاتی سۆڤیێتی نەینووسیوە.
لە ساڵی ۱۹۷۲دا دەسەڵاتی سۆڤیێتی برۆدسكی دوور دەخاتەوە بۆ ئەمریكا و رێگەی پێنادات بگەڕێتەوە بۆ زێدی خۆی، تەنانەت لەو كاتەشدا كە لەناوەڕاستی هەشتاكاندا دەیەوێ لە ناشتنی تەرمی دایكیدا ئامادە بێت. برۆدسكی لەساڵی ۱۹۸۷دا خەڵاتی نۆبێل-ی ئەدەبی وەردەگرێت. لە رێكەوتی ۲۸/۱/۱۹۹۶ لە نیویۆرك و دوور لە نیشتیمانەكەی خۆی، كۆچی دوایی دەكات و لەتەنیشتی شاعیری ئەمریكی ئیزرا پاوەند دەنێژرێت.
لەسەدەی نۆزدەیەمدا تا نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمیش، ژمارەیەكی زۆری ئەدیبان و نووسەران لە ئەوروپادا بەهۆی ناوەرۆكی كتێبەكانیان دادگایی كراون یان كتێبەكانیان قەدەغە كراوە. بەڵام لە نیوەی دووەمی سەدەی بیست و لە سەدەی بیستویەكدا دادگاییكردنی ئەدەب نامێنێت، (جگە لە یەكێتیی سۆڤیێتی جاران)، چونكە لەلایەك ئازادییەكانی نووسین و بیروڕا فراوان و بەرینتر دەبنەوەو دامەزراوەكانی سانسۆر لەسەر كتێب هەڵدەگیرێن، لەلایەكی تر رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و سیستمی دیموكراسی و بگرە دادگاكانیش مافی ئازادیی تەواویان بۆ نووسەران دەستەبەر كردووە، سەرباری ئەوەی كەنیسەو ئایین لەسەرێك دەسەڵاتی ئەوەیان نامێنێت نووسەران لەسەر ناوەرۆكی كتێبەكانیان بدەنە دادگا، لەسەرێكی تر ئایین و كەنیسە خۆیشی كرانەوەیەكی مەعریفیی و زانستییان بەرامبەر بە دنیای مۆدێرن هەیە.
(۲)
لە مێژووی عەرەبی- ئیسلامیدا ژمارەیەكی زۆری شاعیرو نووسەر دوچاری دادگایی و راوەدونان و دەركردن و گرتن و كوشتن بوونەتەوە، بۆ نموونە لە سەردەمی مەئموندا – ئەگەرچی بایەخی بە فەلسەفەو وەرگێڕان دەدا- بەڵام ژمارەیەك شاعیرو بیرمەند بە زەندیق و گومڕایی لە ئایین تاوانبار كراون، لەوانە: ئیبن ئەلموقەففەع و بەشار بن بوردو ئەبونەواس وهەروەها ئەبولعەتاهییە و ئەبوتەمام و جابری كوڕی حەییان و ئەلڕازی و ئەبوعەلای مەعەڕی و ئیبن ئەلراوەندی.
لە مێژووی نوێی عەرەبیشدا، ژمارەیەكی زۆری نووسەرانی عەرەب دراونەتە دادگا، لەوانە: تەها حسێن (۱۸۸۹-۱۹۷۳) بەهۆی كتێبی (فی الشعر الجاهلی) لە ساڵی ۱۹۲۶٫ عەلی عەبدولرازق بەهۆی كتێبی (ئیسلام و ئوسوڵی حوكم) ساڵی ۱۹۲۵٫ صادق جەلال عەزم بەهۆی كتێبی (رەخنە لە فیكری ئایینی) ساڵی ۱۹۷۰٫ قاسم ئەمین و كتێبی (ئازادیی ژن) ۱۸۹۰٫ تەیب ساڵح و رۆمانی (وەرزی كۆچ بەرەو باكور) ساڵی ۱۹۶۹٫ نەجیب مەحفوزو هەردوو رۆمانی (اولاد حارتنا) ۱۹۵۹ و (الكرنك) ۱۹۷۴٫ حەیدەر حەیدەر و رۆمانی (ولیمە ڵاعشاب البحر). محەمەد شوكری و رۆمانی (نانی رووت). نەسر حامد ئەبوزەیدو كتێبی (رەخنە لە گوتاری ئایینی) ساڵی ۱۹۹۳٫ هەروەها نەوال سەعداوی و ئەحمەد فوئاد نەجم و نەزار قەبانی و یوسف ئیدریس و سەنعولڵا ئیبراهیم و غالب هلسا و لەیلا عەسمان و فاتمە مەرنیسی و حسێن مەردان و مزەفەر نەواب و جەواهیری و زۆری تریش.
شاعیری عێراقی حسێن مەردان (۱۹۲۷-۱۹۷۲) شەش جار دادگایی كراوە، لەكۆتایی ساڵی ۱۹۴۹دا كۆمەڵەشیعری (قەسیدە ڕووتەكان) چاپ دەكات و ئیدی هەرایەك دەنێتەوە، دەسەڵاتداران دەمودەست دەكەونەخۆ و هەموو نوسخەكان لە بازاڕدا دەكێشنەوەو بەتۆمەتی تێكدانی بیری گەنجان دەدرێتە دادگا، یەكێك لە رۆژنامەكانی ئەوسا دەنوسێت: پێویستە حسێن مەردان لە “گۆڕەپانی مەیدان”دا لەسێدارە بدرێت و كتێبەكانیشی لە شەقامی رەشید بسوتێنرێن، بەڵام شاعیری ناودار (محەمەد مەهدی جەواهیری) دێتە سەر خەت و داكۆكیی لێدەكات و دواتر ئازاد دەكرێت.
پاشان لەدوای بڵاوكردنەوەی شیعری “ئاوازی ڕەش” كە شیعرێكی درێژەو لە نامیلكەیەكدا چاپ دەكرێت، جارێكی دیكە دەستبەسەر دەكرێت و رەوانەی دادگا دەكرێت، بە تۆمەتی ئەوەی شاعیر وەسفی ژنی لەشفرۆش دەكات و بەكەسێكی ئازاو یاخی و قوربانیی دادەنێت، چونكە كۆمەڵگە ناچاری دەكات بۆ قووتی خۆی و منداڵەكانی ئەو كارە بكات، لە بەشێكی شیعرەكەدا دەڵێت:
یستحقرونك یا بغی و إنهم/ ڵاشد منك حقارە فتمردی
كم یدعی الشرف المقدس عصبە/العار فی أعصابهم لم یبرد
سموك عاهرە ولو عقلوا لما/نادوك إلا بالملاك المجهد
لێرەدا شاعیر ژنی لەشفرۆش بەو بوونەوەرە جوانە وەسف دەكات كە دژی رژێم و نەریتی دواكەوتوانەی كۆمەڵگەو ستەم دەوەستێتەوەو دەبێت بە شەهیدو قوربانی، دەڵێ: ئەوانەی سوكایەتیت پێدەكەن خۆیان زۆر سووكن، یاخی بە ئەی ژنە ئازاكە، ئەوانەی ئیدیعای شەرەفی پیرۆز دەكەن خۆیان بێشەرەفن و هێشتا ریسوایی لە مێشكیاندا سارد نەبۆتەوە، ناویان ناویت لەشفرۆش ئەگەر ئاقڵ بوونایە ئەوا بە فریشتەی ئیشكەرو ماندوو بانگیان دەكردی. واتە لەشفرۆشیی لە مانا سەلبیەكەیەوە دەگۆڕێت بۆ مانایەكی ئیجابی.
بەرێكەوت دادوەری “ئاوازی رەش” یەكێك دەبێت لەو كەسانەی سەرسامی شیعرەكانی حسێن مەردانە، بۆیە داوا دەكات هەموو رۆژنامەكان و خەڵكەكەش بچنە دەرەوە چونكە دادگاییەكە نهێنییە، كە ئەوان دەچنە دەرەوە، دادوەر لەسەر كورسییەكەی دێتە خوارێ و تەوقە لەگەڵدا حسێن مەرداندا دەكات و ستایشی شیعرە جوانەكانی دەكات، پێی دەڵێ بەداخەوە من ئەو شیعرەتم دەست نەكەوت لەبەرئەوەی هەموویان لەبازاڕ كێشایەوە، حسێن مەردانیش بەڵێنی پێدەدات لەدوای ئازادكردنی نوسخەیەكی بۆ پەیدا بكات، دادوەرەكەش دادگاییەكە دوا دەخات بۆ كاتێكی ترو لەدواییشدا بێتاوان دەردەچێت. لە دادگاییەكی تردا هاوڕێكەی، واتە بڵند حەیدەری شاعیر، فریای دەكەوێت و داكۆكیی لێدەكات، عبدالمجید الونداویی پارێزەریش لە دادگادا بەرگریی لێدەكات و ئازاد دەكرێت.
دادگاییكردنی ئەدەب، لە شیعرو رۆمانەوە درێژ دەبێتەوە بۆ وتارو بابەتی فكری و فەلسەفی و شانۆنامەو رۆژنامەو گۆڤارو سینەما و تابلۆ. نموونەش لەم بوارانەدا زۆرن.
(۳)
بەڵام لە ئەدەبی كوردیدا، وابزانم ئەم بابەتە زۆر دەگمەنە، وەختە بڵێم ئەوەی كە نوسەرێك بەهۆی ناوەرۆكی كتێبەكەی درابێتە دادگاو داواكاری گشتی دژی بێت و پارێزەرێك داكۆكیی لێبكات، لە ئاستی نەبووندایە، زۆرم هەوڵ دا هیچی وام دەست نەكەوت، لەوانەیە دیارترینیان دادگاییكردنی میرزا محەمەد ئەمین مەنگوڕی بێت.
لە ساڵی ۱۹۳۸دا میرزا محەمەد ئەمین مەنگوڕی كتێبی (هەنگاوێك بۆ سەركەوتن) چاپ دەكات، لەسەر ئەو كتێبە دادگایی دەكرێت، لە ئەنجامدا شەش مانگ زیندانی دەكرێت و دەست بەسەر كتێبەكەیدا دەگیرێت و لە وەزیفە دەردەكرێت، بەمەش میرزا مەنگوڕی دەبێتە یەكەمین نوسەری كورد كە لەسەر ناوەرۆكی كتێبەكەی دادگایی و دەستگیر كراوە. لەسەرەتادا دادگا تۆمەتی شیوعیەت دەداتە پاڵ میرزا مەنگوڕی، پاشان دادوەر پێنج تۆمەت ئاراستەی مەنگوڕی دەكات و پێی دەڵێ: یەكەم تۆ باسی هیتلەرت كردووەو پەنجەت بۆ چاكی نازیەت بردووە، دووەم زۆر باسی جولەكەت كردووە كە چۆن شاڵاویان بۆ عەرەب بردووەو ستایشی رۆڵی جولەكەت كردووە، سێهەم باسی روسیات كردووە، روسیاو فینلەندەت كردووە بە نموونە بۆ كورد، چوارەم لە ڕەوتی ئایین لاتداوەو شێخ و دەروێشت بە هیچ زانیوە، پێنجەم وتووتە:ئینگلیز فێڵبازە ئەوەی بەهیوای ئەوبێ ناسازە. (بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە پێشەكییەكەی جەمال حسێن بۆ چاپی دووەمی كتێبەكەی میرزا مەنگوڕی: هەنگاوێك بۆ سەركەوتن).
مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەد وەك پارێزەرێك و وەك نوسەرێك هەوڵ دەدات لە دادگادا بەرگری لە مەنگوڕی بكات، بەڵام دادوەر لەترسی ئەوەی ئەم پارێزەرە گەنجە بتوانێ ئاراستەی یاسایی دادگاكە بەلای نوسەردا ببات، بۆیە بەبێ ئامادەبونی مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەد و بە نهێنی، دادگاكە بەڕێوە دەبات.
پاش نزیكەی نیو سەدەو لە ساڵی ۱۹۷۱دا هەمان نووسەر لەسەر كتێبی (گەشتی ئەستێرەی مەریخ) شار بەدەر كراوەو نەفیكراوە بۆ تەوێڵەو فەتوای كوشتنی بۆ دەركراوە، واتە ئەمجارە لەبری دادگایی، ئەقڵیەتی دواكەوتووی كۆمەڵگەو كۆمەڵێك ئایینخوازی دواكەوتوو هەڵدەكوتنە سەر ماڵی مەنگوڕی و شار بەدەری دەكەن.
لە ساڵی ۱۹۳۵یشدا كتێبی (دوو تەقەلای بێسوود)ی ئەمین زەكی بەگ و لەساڵی ۱۹۳۸دا كتێبی (ئاوات)ی عەبدولڵا جەوهەر سانسۆر كراون و رێگە لە بڵاوكردنەوەیان گیراوە.
رەووف حەسەنی چیرۆكنوس لە ساڵی ۱۹۶۷دا كتێبێك چاپ دەكات بەناونیشانی (گەردوون) كە باسی چۆنێتی دروستبوونی زەوی و تەمەنی زەوی و خۆرو تیشك و گەرمی دەكات، بێگومان ئەم بابەتە پێچەوانەی تێڕوانینی ئایینی و مەلاكان دەبێت، بۆیە كۆمەڵێك مەلاو فەقێی ئەو سەردەمە مەزبەتەیەكیان بۆ كردۆتەوەو داویانەتە دادگای سلێمانی، بەو بیانووەی ئەوەی لەم كتێبەدا هاتووە هەمووی كوفرو ئیلحادە، ئیدی داوای دەستبەسەرداگرتنی كتێبەكەو سزادانی نوسەرەكەیشیان كردووە، بەڵام حمە سدیق مەحمودی پارێزەر كە هاوڕێی رەووف حەسەن بووە، داكۆكیی لێدەكات و داوا لە مەلاكان دەكات ئەگەر راست دەكەن بچن داوا لەسەر سانسۆری حكومەت تۆمار بكەن كە چۆن رێگەیان داوە كتێبێكی وا چاپ بكات، بەڵام مەلاكان نەیانوێراوە ئەو كارە بكەن و داواكەیان كێشاوەتەوە (بڕوانە پێشەكیی چاپی دووەمی كتێبی گەردوون- رەووف حەسەن، سلێمانی ۲۰۱۰).
لە گەرمەی شۆرشی ساڵی ۱۹۷۴دا، چیرۆكنووس رەووف بێگەرد لە ژمارە (۱۲)ی گۆڤاری (نووسەری كورد)دا، كە تەنها ئەو ژمارەیەی لە شاخ لێدەرچوو، چیرۆكێك بڵاو دەكاتەوە بە ناونیشانی (هەنگاوێك لەرێگای دوورا)، بەهۆی ناوەرۆكی چیرۆكەكەوە لێپێچینەوەی لەگەڵدا دەكرێت و پاشان لە بەندیخانەی شۆڕشدا بۆ ماوەی بیست و یەك رۆژ زیندانی دەكرێت، بەڵام چەندین نووسەر ناڕەزاییان دەربڕی و دواتر بە هەوڵی ساڵح یوسفی و عەبدولخالق مەعروف و دارا تۆفیق و هەژارو فەلەكەدین كاكەیی، ئازاد دەكرێت.
چیرۆكنووس حسێن عارف لە بەرگی یەكەمی بیرەوەرییەكانیدا بە ناونیشانی (تەمەنێك لە بندەستی رووداو و كارەساتەكانەوە) باسی ئەم بابەتە دەكات و دەڵێ: لەسەر ئەو ژمارەیەی گۆڤاری (نووسەری كورد) بوو بە فەرتەنە، بەتایبەتی لەسەر وتارێكی سەعید ناكام بەناونیشانی (رقی پێویست و پیرۆزم)، هەرایەك لەسەر یەكێتی نووسەران و گۆڤارەكە دروست بوو كە لەئەنجامدا رەووف بێگەرد بەهۆی ناوەرۆكی چیرۆكەكەیەوە دەگیرێت، چونكە رەخنە لە كادیرە حزبییەكان دەگرێت كە گوایە هەر خەریكی گیرفان پڕكردنن. كە لە زیندان ئازاد دەكرێت سزایەكی تری بەسەردا دەسەپێنن ئەویش سزای بڵاونەركردنەوەی بەرهەمەكانێتی و هەروەها دەركردنی لە یەكێتی نووسەران (ل۲۵۳ و لاپەڕەكانی دواتر).
چەندین نووسەر لە ساڵانی هەشتاكاندا و لە سەردەمی بەعسدا بانگ كراون یان سانسۆری ئەمنیان لەسەر بووە، بۆ نموونە شێركۆ بێكەس و حمە فەریق حەسەن و موكری و رەووف بێگەردو زۆری تریش، كەم نووسەری كورد هەیە لەسەردەمی بەعسدا رووبەڕووی فشار نەبوبێتەوە یان سانسۆری لەسەر نەبووبێت یان گێچەڵی پێ نەكرابێت، گەیشتۆتە ئەوەی كە نوسەران و هونەرمەندانی وەك دڵشاد مەریوانی و قادر كابان و مەلاجەمیل رۆژبەیانی و عەبدولخالق مەعروف و زۆری تریش شەهید بكرێن.
لەساڵی ۲۰۰۱دا، بنكەی ئەدەبی و روناكبیریی گەلاوێژ لە سلێمانی، نۆڤلێتی (مولازم تەحسین و شتی تریش) بۆ فەرهاد پیرباڵ چاپ دەكات، بەهۆی ئەو نۆڤلێتەوە فەرهاد دەدرێتە دادگا، بە تۆمەتی ئەوەی سوكایەتی بە شۆڕش و پێشمەرگەو سیاسەتی كوردی و كچانی سلێمانی كردووە لەسەردەمی بەعس و مولازم موحسیندا، هەروەها بەدوای ئەوەدا گەڕاون بزانن كێ رەزامەندیی بۆ لەچاپدانی رۆمانەكەی دەركردووە تا ئەویش بدەنە دادگا، بەو پێیەی فەرهاد پیرباڵ دەستنووسی رۆمانەكەی داوە بە بنكەی ئەدەبی و روناكبیریی گەلاوێژ، بەڵام لەدواییدا بەرێز مەلا بەختیار جەنابی مام جەلال دەهێنێتە سەر خەت و ئەویش ناهێلێت بگاتە دادگاو دەڵێ ئێوەش بە قەڵەم وەڵامی بدەنەوە، ئیتر بابەتەكە دادەخرێت (بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانە گۆڤاری “گەلاوێژی نوێ”، ژمارە ۲۷-۲۸ی ساڵی ۲۰۰۲).
د.رەووف عوسمان لەساڵی ۲۰۱۱دا، كە ئەوسا سەرۆكی بنكەی ئەدەبی و روناكبیریی گەلاوێژ بوو، دەڵێ: “ئەم نۆڤلێتە زۆرترین گازندەو فشاری لەسەر بنكەی گەلاوێژ دروست كرد، چەندان وتار دژ بە كتێبەكەو بنكە بڵاوكرانەوە، كار گەیشتە سەر ئەوەی كە بەناوی هەندێك لە پێشمەرگە دێرینەكانەوە داوای سزادانی نوسەری كتێبەكەو خەبیرەكەی و بنكەش كرا، هەموو هەوڵی نەیارەكانی ئەوەبوو كە بزانن خەبیری كتێبەكە كێیە بۆ ئەوەی سزا بدرێت، من بە ناڕاستەوخۆش هێمام بۆ خەبیری كتێبەكە نەكرد چونكە ئەوە ئەركێكی ئەخلاقی بوو، ئێستاش دوای ئەوەندە ساڵ، بۆ یەكەمین جار دەڵێم: برای ئازیز كاك عەبدوڵڵا تاهیر بەرزنجی ئەو كارەی ئەنجام دا، ئەگەر كاك مەلابەختیاریش جەنابی مام جەلالی نەهێنایەتە سەر خەت بۆ بەئاسایی وەرگرتنی حاڵەتەكە، ئەوا هەموومان تووشی ناڕەحەتی دەبووین”.
لە سەرەتای هەشتاكانیشدا لەسەروەختی شۆڕشدا لە شاخ، محەمەد موكری بەهۆی نۆڤلێتی (سەگوەڕ)ەوە دوچاری كێشەی زۆر دەبێت و خەریك بوو دادگایی بكرێت، بەڵام لەوێشدا بەڕێز مام جەلال لەو باوەڕەی كە دەبێ نان و ئازادی بۆ نووسەران و هونەرمەندان دابین بكرێت، ناهێڵێت دادگایی بكرێت و دەڵێ ئێوەش بە قەڵەم وەڵامی بدەنەوە.
قوبادی جەلی زادەی شاعیر، كە هەم پارێزەرو هەم دادوەریش بووە، لەساڵی ۲۰۱۰دا بەهۆی كۆمەڵەشیعری (ستیانی بەفر پڕە لە ریشۆڵە)، مەلاكان هەرایەكی گەورەی لەسەر دروست دەكەن، لە نامەیەكی ئەلیكترۆنیدا بۆ بەرێز قوبادی جەلی زادە پرسیاری ئەوەم لێكرد ئاخۆ لەسەر ئەو دیوانە دادگایی كراوە، بەمجۆرە وەڵامی دامەوە: لەساڵی ٢٠١٠ دەزگای ئاراس کۆمەڵە شیعری ” ستیانی بەفر پڕە لە ریشۆڵە” ی بۆ چاپ کردم. دوو رۆژ بوو کەوتبووە کتێبخانەکانەوە ، دوو مەلا لە گوتاری هەینیدا ، کتیبەکەیان بە دەستەوە گرتبوو چەن کۆپلەیەکی قەسیدەی ” خودا دەیەوێ پشوو بدات” یان بۆ نوێژکەران دەخوێندەوە ، لەپاڵ ئەم خوێندنەوەدا، تەکفیریان کردم و گوایە بەم دەقە سووکایەتیم بە خودا کردووەو کردوومە بە بنیادەمێکی خەوتوو کە هیچ هێزو دەسەڵاتێکی بەسەر مرۆڤ و دیاردە سروشتیەکاندا نەماوە و ئیدی هەستی دینی خەڵکیم بریندار کردووە. . ئەم تەکفیر کردنە بووە هۆی ئەوەی کە لیژنەی ئەوقافی پەرلەمانی کوردستان بە پشتگیری یەکێتی زانایانی ئیسلامی کوردستان ، بڕیاری دەست بەسەرداگرتنی دیوانەکەم بدەن . ئیدی بۆ رۆژی سێیەم ، هێزێکی تایبەتی ئاسایشی هەولێر کتێبەکەمی لەتەواوی کتێبخانەکانی هەولێر کێشایەوە ، دوای چەن رۆژێک لەژیر فشاری لیژنەی ئەوقافی پەرلەمان و یەکێتی زانایان و ئەو دوومەلایە، سەرۆکایەتی داواکاری گشتی لەهەلێر ، داوای سزایی لەسەر تۆمار کردم و بانگهێشت کرام بۆ هەولێر. لە قۆناخی لێکۆلینەوە بە کەفالەتی شەخصی محەمەد موکری ئازاد کرام تا رۆژی دادگایی. بەلام دوای چەن رۆژێک لە بنکەی پۆلیسەوە تێلم بۆ کرا وتیان ئەگەر لەماوەی دوو رۆژ نەیەیت بۆ هەولێرو کەفیلەکەت نەگۆڕی ، ئەوا دادگا فرمانی دەستگیرکردنت دەردەکات، چونکە دەبێ کەفیلەکەت دانیشتووی هەولێر بێت. !!! بەپەلە چووم و لەبری موکری، دکتۆر مستەفا زەنگەنە بوو بە کەفیلم. لەکاتێکدا دەبوایە بە تعهدی شخصی ئازاد کرابام ، لەبەر دوو شت : یەک حاکم بووم وکەسێکی ناسراو بووم وترسی ئەوەم لێنەدەکرا خۆم گوم کەم ، دووەم شاعیرێکی ناسراویش بووم . کێشەکە حەواڵەی دادگای تاوانی بچوک کرا (دادگای کەتن)، سکالاکە دژی من و سەرۆکی دەزگای ئارس بوو بەدران ئەحمەد حەبیب کەچۆن رێگەی بەچاپدانی کتێبێک داوە سووکایەتی بەئاسمان دەکات. دوو جەلسەمان بینی ، چەند پاریزەرێکی خۆبەخش داکۆکیان لێ دەکردین. بەلام لەسەروبەندی دادگایی کردنەکەدا ، بڕیارێکی لێبوردنی گشتی دەرچوو ، منیش و بەدران بەر ئەو لێبوردنە کەوتین و کێشەکە بۆ یەکجاری داخرا. بەلام کتیبەکەم تا ئیستاش هەر زیندانییە. مادە یاساییەکە ٣٧٢ بوو لە یاسای سزای عیراقی ( الجرائم التی تمس الشعور الدینی).
(۴)
بابەتی دادگاییكردنی ئەدیبان و نووسەران لەسەر ناوەرۆكی بەرهەمەكانیان، بابەتێكە شایستەی بەدواداچون و لەسەر نووسینە.
د.نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد
سلێمانی
۸/۸/۲۰۱۸
____________________
بۆ نووسینی ئەم پێشەكییە سوودم لەم سەرچاوانە وەرگرتووە:
۱-الخگاب والتأویل فی المحاكمات الادبیە والفكریە، وفا‌و سلاوی، دار النایا للدراسات والنشر، سوریە دمشق، ۲۰۱۴٫
۲-تاریخ الإلحاد فی الاسلام، د.عبدالرحمن بدوی، المركز الاكادیمی للابحاپ، العراق- تورینتو- كندا، گ۲، ۲۰۱۴٫
۳-أدبا‌و من العالم: غرائب مأساویە- سیر وحكایات، نجم عبدالكریم، ریاچ الریس للكتب والنشر، بیروت، ۲۰۱۳٫
۴-محاكمە برودسكی، ترجمە وتقدیم: شاكر نوری، دار سگور للنشر والتوزیع، بغداد، ۲۰۱۷٫
۵-أشهر وأغرب وأگرف المحاكمات فی التاریخ، احمد المنیاوی، دار الكتاب العربی، دمشق والقاهرە، ۲۰۱۰٫
۶-أدبا‌و أمام المحاكم، الادب الممنوع عبر اربعە قرون، یورغ دیتر كوغل، ترجمە: سمیر جرجیس، محمد عوده، عدنان عباس، مۆسسە شرق غرب-دیوان المسار للنشر، ۲۰۱۰٫
۷-من یفرك الصدأ؟ او حسین مردان فی مقالات له ونپر مركز وشعر، د.علی جواد الگاهر، دار الشۆون الپقافیە العامە، بغداد، ۱۹۸۸٫
۸-مێژووی دامەزراندن و بیبیلیۆگرافیای بنكەی روناكبیریی گەلاوێژ، ئامادەكردنی: بوار نورەدین، سلێمانی، چاپی یەكەم ۲۰۱۱، چاپی دووەم ۲۰۱۸٫
۹-میرزا مەنگوڕی، هەنگاوێك بۆ سەركەوتن، پێشەكیی: جەمال حسێن، چاپخانەی پەنجەرە، سلێمانی، چاپی دووەم، ۲۰۱۶٫
۱۰-رەووف حەسەن، گەردوون، چاپی دووەم، سلێمانی ۲۰۱۰٫
۱۱-حسەین عارف، بیرەوەری، تەمەنێك لە بندەستی رووداو و كارەساتەكانەوە، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، ۲۰۱۸٫
ئەم بابەتە تایبەتە بە ماڵی کتێبی کوردی و بڵاوکردنەوەی بە ئاماژەدان بە سەرچاوە ڕێگە پێدراوە.
