ماڵی کتێبی کوردی
کتێبی «کۆتایی سیاسەت» چاپ و بڵاوکرایەوە
ئومێد حەمە عەلی
كۆمەڵایەتیبوون پانتایی كێشە و بەریەككەوتنەكانی مرۆڤ و مرۆڤە، مرۆڤ و هەموو ئەو كێشە بناغەییە بوونەویانەیە لە فڕێدراوێتییەوە بۆ جیهان دەستیانپێكردووە و، تێپەڕاندن و ئەفەرۆزكردنیشیان نەكردە و هەوڵی بێ ئەقڵانە و بێهودەیە. پرس و ژیانی سیاسی بەشێكی بنچینەیی كێشە خۆلێلانەدراوەكانی مرۆڤە، واتە لە سەرەتاوە سیاسەت وەك كێشە دەخوێنینەوە و تێیدەگەین و بەرخوردی لەتەك دا دەكەین، هیچ بێ دەربەستییەكیش لەم ئاستەدا ناتوانێت پاساوهەڵگربێت. هەر دەرگیرییەك بە كێشەوە ناواخنیانە ئاماژەی پێویستی بڕیاردانە. سیاسەت پرسە و كێشەیە و ئافرێنەری گەلێك كێشەی دیكەی ژیانی و بوونەوییە، كە مرۆڤ دەخاتە بەردەم تاقیكردنەوەی گەورەوە بۆ وەڵامدانەوە بە بانگی بوون، وەڵامدانەوە بەو بانگكردنە بوونەوییەی لە جەوهەری كێشاویبوونی سیاسەتەوە دێتەدەرێ و، هەر خودی ئەو وەڵامگۆییە ئەتوانێت ڕەسەناێتی هەر مرۆڤێك دەستنیشانبكات. سیاسەت كێشەیە، هەر بۆیە وەك كێشەیەك لەبارەیەوە لێكۆڵینەوە دەكەین و لە چەند ئاستێكی دیاریكراودا ئیشیی لەسەر دەكەین. بەكارخستنی ڕوانگەیەكی فەلسەفی و گیانی بەرفراوان لەسەر سیاسەت و دەركەوتە جیاوازەكانی و، ئەو پەیوەندیانەی مرۆڤ و پرسی سیاسی و جوڵانەوەكان و دەرهاویشتەكانیان هەیانە، بنەمایەكی خوازراویی ئێمەیە بۆ ڕوانین و قووڵبوونەوە لەناو چوار تەوەریی سەرەكی كتێبەكەدا.
ئاوڕدانەوە لە پانتاییە خزۆك و كەمبینراو و كەمگیراوەكانی مێژووی سیاسی و داڕشتنی بنچینەیەكی گیانی و فەلسەفی بۆ ئاشكراكردنی ئەو پەنهانیانەی لە پشتەوەی دیوە بینراوەكانەوە ئامادەییان هەیە، ئیشێكە ئەتوانێ جیاوازتر لەو بینین و خوێندنەوە ڕووكەشییە ئایدۆلۆژیی و سیاسییە ڕووتانەبێت، كە هەتا ئێستا خزمەت بە بەردەوامێتی مێژوو لە فۆڕمە ئەڵقەییەكەیدا دەكەن. خۆترازاندنی مەعریفیانەی فەلسەفی و گیانییانە لەو قاڵبە ئایدۆلۆژیی و ڕووكاریانەی هەمیشە ژیانی سیاسی دەخوێننەوە و لەبارەی ڕاستییەكانیەوە دەربڕینیان هەیە، پێویستی بە یەكخستنەوە و لێكنزیككردنەوەی زیاتری سیاسەت و ژیان و بوونی كۆمەڵایەتی و بوونەویانەی مرۆڤ هەیە، كە زۆرجار بە پێچەوانەوە، ویستێك لە ئارادایە بۆ ئەوەی دەرفەتی خۆدوورخستنەوە و بێپەیوەندیبوونی مرۆڤ ئاوەڵابكات و ڕەوایەتی بۆ بدۆزێتەوە. ئەمە لە كاتێكدا ڕێگەكردنەوە بۆ دابڕاندنی مرۆڤ لە سیاسەت و خزاندنی بۆ چوارچێوەی ئازادی كەسی، نەك پاڵپشتییەكی باشی ئازادی نییە، ئەشێ باشترین بەخشندەیی بێ بە ڕەوتە دژەئازادی و تۆتالیتارییەكان. بە هیچ شێوەیەك بەشداریی سیاسی، یان سیاسیبوونی مرۆڤ لە فۆڕمێكی دیاریكراودا گیرنابێت و ئەم كتێبە خودی ئامادەبوونی مرۆڤ لە جیهان، هەڵبەت ئامادەبوون بە واتا بوونەوییەكەی، دەكاتە پایە و ڕەمزی سیاسیبوون و بەشداریی سیاسی. ڕزگاركردنی بەشداریی سیاسی لەو پێناسە تەقلیدییەی تەنیا بە ئامادەبوون لە چالاكییە سیاسییە فەرمییەكاندا گرێیدەداتەوە، ڕاستەوڕاست دەربازكردنی بیركردنەوەیە لە نەزعەی ڕەتكردنەوەی سیاسەت وەك ئەوەی مرۆڤ بتوانێت لە دەرەوەی سیاسەت، یان “پۆلیس” ەوە بژییە و ببێت.
گیردانی سیاسەت تەنیا لە یەك چوارچێوەدا ئەو دۆخەی دروستكردووە، كە بە شێوەیەكی تراژیدی خۆی بەرهەمبهێنێتەوە و ڕەنگوڕووی خۆی بگۆڕێت، بێ ئەوەی دەستكاریی جەهەریی سیاسەت خۆی بكات. كاتێك باس لەو ئاڵوگۆڕە سیاسی و كۆمەڵایەتی و مێژووییانە دەكەین، كە بەردەوام لە میانەی پڕۆسێسی گەشەی سیاسەتەوە ئاماژەیان بۆ دەكرێت، بە ڕۆشنی بەر ئەو حەقیقەتە ناجۆرانە دەكەوین، كە مرۆڤ سیاسەتی بەبێ بیركردنەوە جێبەجێكردووە، یان زۆرترین كردەی سیاسی و كەمترین بیركردنەوەی سیاسی هەبووە. هەر ئەمەش هۆكارێكی ڕاستەقینەیە بۆ ئەوەی دابڕانی ڕێژەییش پێكنەهاتووە، دابڕانی گیانی و ئەخلاقی، دابڕانی هزریی و شارستانی بە شێوەیەكی هەستپێكراوی یەكلاكەرەوە. لە باسی شۆڕشی بێ ئەلتەرناتیڤدا، بەو ڕاستییە گەیشتوین، كە كێشەی ڕاستەقینەی شۆڕش و جوڵانەوەكان وازینەكردنی ئەو ڕۆڵەیە لە پێناویدا دەستیانپێكردووە، بەدینەهێنانی ئەو ئامانجانەیە چاوەڕوانی خەڵكیان لەسەر بیناكردووە، بە پێچەوانەوە و، بەڵام بە داپۆشراوی هەمان ئەو داكەوتە سیاسییە بەرهەمدەهێننەوە، كە بۆ گۆڕین و هەڵوەشاندنەوەی بانگیی خەڵكیان بۆ كردووە. ئەم لێكۆڵینەوەیە ئیشكردنە لەسەر ئاستی بەشداریی سیاسی مرۆڤ لە ڕێگەی جوڵانەوە و شۆڕشەكانەوە و پیشاندانی ئەو پانتاییەیە، كە تواناییە بوونەوییەكانی مرۆڤ دەكوژێت. بە شوێن ئەو پرسیارەوەین، ئایا هەر لە بنچینەوە شۆڕش و جوڵانەوەكان ئەتوانن دەرفەتی بەشداریی سیاسی مرۆڤ بڕەخسێنن، لە كاتێكدا بەشداریی سیاسی گرێدراوی ڕۆڵی ئاگامەندانەی بوونی مرۆڤە و دەركەوتنییەتی بە خەسڵەتە كەسێتییەكانی خۆیەوە؟
سیاسەت بۆ هەبوون و بەردەوامێتی خۆی پێویستی بە زەمینەی سازگار و ناتوندوتیژانە هەیە. توندوتیژی كۆتایی سیاسەتە. ئەمەش گۆشەنیگایەكە لەبارەی گرینگی و جەوهەریی سیاسەتەوە ئیشمان لەسەر كردووە. بۆ ئەو قووڵاییە گیانی و ئەخلاقییانە گەڕاوین سەرچاوەی توندوتیژین، سەرچاوەی ئەو جوڵە و ڕەفتارانەن كۆتایی سیاسەت پێشدەخەن و دەیسەلمێنن. توندوتیژی لە بنەڕەتەوە سیاسەت دەكوژێت، بیركردنەوە ڕادەگرێت و دیوە وەحشییەكەی مرۆڤایەتی سەروەرئەكات. سیستم و دەسەڵاتی سیاسی پیادەكارێكی ترسناكی فۆڕمەكانی توندوتیژین لە ئاستێكی فراواندا بە تایبەت لە خەسڵەتە تۆتالیتاریی و ئایدۆلۆژییەكانیاندا، ئەم میكانیزمە لە پاڵ دیكتاتۆریەتی گیانی-ئایدۆلۆژیدا تەنیا بەرخوردی سیستمە لەگەل مرۆڤدا. ڕێگەی كۆنتڕۆڵكردنی مرۆڤ یان توندوتیژییە لە شێوە ڕووتە فیزیكییەكەیدا، یان بە چەشنە گیانی و ئایدۆلۆژییەكەی دەبێت. ئیشی بنچینەیی بۆ دەستكاریكردنی جەوهەریی ڕەوتی سیاسەتكردن ئاوڕدانەوەی قووڵە لە دیاردەی توندوتیژی و ڕەگوڕیشە ڕاستەقینە گیانی و فەرهەنگییەكانی، بەو پێیەی هەموو بەرەنگاربوونەوەیەكی توندوتیژی، یان گەندەڵی پێویستی بە ناسینی مەعریفیانەی خودی دیاردەكە هەیە. ئێمە هەوڵمانداوە تەماشاكردنێكی گیانی و فەلسەفی بۆ گەندەڵیش دابمەزرێنین، كە لە هاوشانی توندوتیژیدا بەشێكی بنەڕەتی مێژووی سیستم و دەسەڵاتی سیاسی و، فۆڕمە جیاوازەكانی دەسەڵاتە. تۆتالیتاریزم، یان هەر فۆڕمێكی ڕەهای دەسەڵات گوزارشت لە كەماڵی گەندەڵی دەكات، هەر وەك چۆن دەركەوتەی توندوتیژی ڕەهایە. ئەم ڕوانینەمان لە میانەی توێژینەوەكەدا وردتر باسكردووە، كە دەسەڵاتی سیاسی بەدەر لەوە گەندەڵی بە ئاستی كەماڵی خۆی دەگەیەنێت، بە شێوەیەكی جیاوازتریش، گەندەڵی هێزە و شەڕی دەسەڵات دەكات، پیادەی دەسەڵات دەكات تا ئەو ڕادەیەی دەسەڵاتدارێتی كۆنترۆڵدەكات، یان دایدەمەزرێنێ. ئەمەش ئاماژەی ڕاستییەكی فەلسەفی و مێژووییە، گەندەڵی لە قووڵایی هزر و گیانی مرۆڤەوە سەردەكات و هەوڵی دەسەتبەسەرداگرتنی دونیا دەدات و، لە ڕووی داكەوتی مێژوویشەوە، ئێمە گەواهیدەریی ئەم جۆرە دەركەوتنانەی دەسەڵاتی گەندەڵین، كە لە ڕێگەی ئایدۆلۆژیا و ڕەوتە تۆتالیتارییەكانەوە خۆی بەرجەستەكردووە. ئەمەش لەسەر ئەو بنچینەیەی ڕەوتە تۆتالیتارییەكان لە خودی خۆیاندا و لە دەسەڵاتدا پیادەكاریی لە لایەك توندوتیژی و، لە لایەكی تر بەرجەستەكاری گەندەڵی ڕەهان. دیارە گەندەڵی تەنیا لە گۆشەنیگایەكی داراییەوە تەماشاناكەین، هەر وەك ئەوەی توندوتیژی بە تەنیا بە كردەی فیزیكیانەوە گرێنادەین. گەندەڵی لێرەدا لەوە ترازاندومانە، وەك دەركەوتەیەكی دارایی ڕووت بیبینین، زیاتر تەماشاكردنیەتی وەك سیستمی ژیان، وەك دەسەڵات و فۆڕمێكی جیهانبینی، كە ئەشێ هەڵگریی ڕەوایەتی فەلسەفی، ئایدۆلۆژیی، سیاسی بێت. بۆیە ئیشكردنیش لەم ڕوانگەیەوە، پێویستی بە نزیكبوونەوە لە بنەمای ئەو ڕەوایەتییانە هەیە، كە هێزی بەرگریین لەو سیستمەی گەندەڵی سەرڕێیخستووە و بەڕێوەیدەبات، نزیكبوونەوە هەوڵی تێگەیشتن و ڕۆشنكردنەوەی ئەو پەنهانی و تاریكییانەیە هەمیشە دەرفەتی ناسینی حەقیقەتی دیاردەكان بە مەبەست، یان بێ مەبەست دەشارنەوە.
لەم كتێبەدا، سیاسەت دیاردەیەكی ڕووكەشی بەڕێوەبردنی گشتی نییە، هزر و فەلسەفەیە، ڕەهەندێكی گیانی و بەهاییانەی بوونی مرۆڤە و بە ڕەگوڕیشەیەكی بوونەوییانەوە لە ئارادایە. ئەمەش دەرچوونە لە تێگەیشتنە ئایدۆلۆژییەكانی سیاسەت و كردەوەی سیاسی، هۆیەكی گرنگیشە بۆ بینینی ڕاستەقینە گیانی و فەرهەنگی و بوونەوییەكانی سیاسەت و، دەركەوتە و كاركردەكانی لە مرۆڤدا. تەماشاكردنی سیاسەت بەو واتا فراوانە، وایكردووە نوسینەكە پێبخاتە سەرزەمینی جیاوازیی ژیان و بوونی مرۆیی و، ئاوڕ لە گۆشەنیگای فەلسەفی و ئەخلاقی و ئایدۆلۆژیی و ئاینی جیاواز بداتەوە تەنیا لەپێناو نزیكبوونەوەی زیاتر لە ڕەگوڕیشە بناغەییەكانی سیاسەت و دەركەوتە جیاوازەكانی، لەپێناو ڕەخساندنی هەلومەرجێكی فیكریی سازگار لە دەرەوەی ڕوانگە ئایدۆلۆژییەكانەوە بۆ تێگەیشتنێكی تریی شۆڕش و توندوتیژی و گەندەڵی، كە بە تۆڕێكی گیانی و هزریی و ئایدۆلۆژیی پێكەوە بەستراونەتەوە و، لە جێی جیاوازدا هۆكاریی كاریگەرن بەسەر یەكترەوە، هۆكاریی دامەزرێنەر، یان كاولكارن بەسەر یەكترەوە. بەشداریی سیاسی گرێدراویی دۆخی ئۆنتۆلۆژییانەی هەر بوونێكە، كە ڕێگاكانی ئەو بەشدارییە بە بەردەوامی لە مێژووی مرۆڤدا لەگەڵ یەكێك لە دیاردەكانی شۆڕش، یان توندوتیژی و گەندەڵیدا تێكەڵاوبووە و لێكئاڵاون، تا ئەو ئاستە مەترسیدارەی لە پەرەسەندنی مەترسیداری ئەو دیاردانەدا خودی سیاسەت كۆتایی هاتووە. ئەمە كۆتاییەكی تراژیدی سیاسەتە و لە جیهانی ئەمڕۆشدا مرۆڤی ژیر گەواهیدەری دەركەوتە كوشندەكانی ئەو جۆرە كۆتاییە غەمگینەن، كە بە چڕوپڕی و فراوانی لە ڕووبەرە جیاوازە كۆمەڵایەتی و سیاسی و كۆمەڵگەییەكاندا لە ڕوودانی بەردەوامدان.
بۆ داگرتنی ته‌واوی بابه‌ته‌که ببنە ئەندامی کاناڵی تلگرامی ماڵی کتێبی کوردی…
ئەم بابەتە تایبەتە بە ماڵی کتێبی کوردی و بڵاوکردنەوەی بە ئاماژەدان بە سەرچاوە ڕێگە پێدراوە.
