خانە کتاب كُردی
اهکار کاهش آمار کتابهای مفقودی بهره‌مندی از کتابخانه دیجیتال است
مدیر کتابخانه، مرکز اسناد و موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس با تاکید بر اینکه استفاده از کتابخانه دیجیتال راهکار مناسبی برای کاهش کتابهای مفقودی و پروازی کتابخانه‌هاست، گفت: استفاده از منابع دیجیتال موجب می‌شود اصل آثار در کتابخانه بماند و منابع نفیس مفقود یا خراب نشوند.
مرجان خالقی، در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) درباره ضرورت رف‌خوانی سالانه در کتابخانه‌ها عنوان کرد: کتابخانه‌ها انواع مختلفی دارند که شامل کتابخانه‌های آموزشگاهی، دانشگاهی، کتابخانه‌های تخصصی و عمومی هستند و زیرنظر نهادهای خاصی اداره می‌شوند. نهادها و سازمان‌ها هرساله یک بودجه برای تامین منابع خود در نظر می‌گیرند و این منابع در واقع سرمایه‌های مادی و فرهنگی آن کتابخانه به حساب می‌آیند. منابعی که یک کتابخانه دارد، در واقع سرمایه‌های بزرگ فرهنگی و مکتوب آن مرکز هستند، این منابع هرسال باید چک شوند تا مشخص شود، چه منابعی در کتابخانه موجود است و چه منابعی را باید به دلیل کهنه شدن و مهم بودن مجدد تهیه کرد. رف‌خوانی به‌ویژه برای کتابخانه‌هایی که زیرنظر یک سازمان مادر فعالیت می‌کنند، ضرورت بیشتری دارد؛ زیرا سازمان‌های مادر در پایان سال پیگیر کتابهای امانت داده شده به کتابخانه‌های زیر پوشش خود می‌شوند؛ همچنین این کتابخانه‌ها باید تعداد کتابهای مفقودی، کتابهای پروازی و امانت رفته و برنگشته را استخراج کنند.
وی ادامه داد: در واقع رف‌خوانی فرصتی است تا کتابخانه‌ها بدانند چه کتابی دارند؟ چه کتاب‌هایی مفقودی است یا امانت رفته و برنگشته؟ یا چه کتاب‌هایی کهنه شده و باید مجدد تهیه شود؟ در مجموع رف‌خوانی نوعی آمارگیری کتاب و تهیه فهرست برای تهیه کتابهای ضروری است. کتابخانه‌ها در زمان رف‌خوانی معمولاً به دو صورت عمل می‌کنند یا در مخزن و کتابخانه را به‌مدت چند روز می‌بندند و در زمان رف‌خوانی خدمات نمی‌دهند و برخی کتابخانه‌ها نیز همزمان با رف‌خوانی خدمات ارائه می‌کنند که البته کمی سخت است.
مدیر کتابخانه، مرکز اسناد و موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس عنوان کرد: یکی از مزیت‌های رف‌خوانی آن هم در پایان هر سال این است که کتابدار متوجه می‌شود آیا منابع با ارزش چاپی و نفیس کتابخانه که ممکن است در گدشته فقط چند نسخه از آن منتشر شده باشد، موجود است یا امانت رفته یا اگر برگشته آن منابع سالم هستند یا خیر. رف‌خوانی موجب می‌شود کتابدار از وضعیت منابع نفیس کتابخانه خود مطلع شود؛ بنابراین حتماً باید تلاش شود منابع نفیس و چاپی یک کتابخانه را حتی‌المقدور امانت نداد یا نسخه دیجیتال آن منبع را در اختیار کاربر قرار داد یا اگر امانت داده شد حتماً پیگیر برگشت آن بود زیرا تامین مجدد برخی آثار کتابخانه‌ای عملاً غیرممکن است. در مجموع برای حفاظت از کتابهای مهم و با ارزش بهتر است یا این کتاب‌ها امانت نرود یا فقط داخل سالن مطالعه استفاده شود یا نسخه دیجیتال آن در اختیار کاربر قرار بگیرد یا هزینه‌ای اضافی دریافت شود و هنگام برگشت کتاب اعتبار برگشت داده شود؛ به‌عنوان مثال کتاب‌هایی که در رویدادهای مختلف جایزه دریافت کردند و زیاد محل رجوع است باید تمهیداتی را برای امانت آن‌ها درنظر گرفت یا راهکار دیگر این است که از آن کتاب نفیس و با ارزش کتاب‌سازی کرد و یک نمونه چاپ کرد و آن کتاب را در اختیار کاربر قرار داد.
خالقی درباره کاهش آمار مفقودی آثار کتابخانه‌ها فارغ از نوع آن‌ها گفت: کتابخانه‌ها معمولاً به دو شیوه «قفسه باز» و «قفسه بسته» اداره می‌شوند. در سیستم قفسه بسته اختیار کامل کتاب‌ها در دست کتابدار است و کتابدار کتاب‌ها را از مخزن برای کاربر می‌آورد اما وقتی کتابخانه به شکل قفسه باز اداره شود گیت عبور و مرور و حفاظتی مورد نیاز است. استفاده از کتابخانه دیجیتال نیز راهکار مناسبی برای کاهش آثار مفقودی و پروازی کتابخانه‌هاست و کتابخانه‌ها باید با فراهم کردن زیرساخت‌ها امکان امانت دادن این منابع را برای کاربران فراهم کنند؛ البته هنوز این زیرساخت در کتابخانه‌ها فراهم نیست. در حال حاضر استفاده از اپلیکیشن‌های فروش کتاب به دلیل داشتن منفعت مالی مورد استقبال نویسندگان و ناشران است زیرا آن‌ها می‌دانند در صورت استفاده از فایل دیجیتال کتاب، امکان استفاده از سود مالی ناشی از این استفاده، برایشان فراهم است؛ البته این نوع زمینه‌ها در کتابخانه دیجیتال نیستند و فروشگاه آنلاین کتاب هستند که فایل دیجیتال کتاب را می‌فروشند در صورتی که کتابخانه دیجیتال امکان دانلود تمام محنوای کتاب را به‌صورت رایگان برای کاربران فراهم می‌کند و از سوی دیگر کتابداران نگران مفقود شدن منابع خود نخواهند بود و نسخه اصلی اثر در کتابخانه می‌ماند.
وی با بیان اینکه تعداد کتابهای امانت‌رفته در یک بازه زمانی مشخص بر میزان و افزایش آمار کتابهای مفقودی و پروازی کتابخانه‌ها تاثیر دارد، اطهار کرد: در کتابخانه تخصصی مرکز اسناد و موزه انقلاب و دفاع مقدس، میزان امانت کتاب برای سه هفته، پنج کتاب است اما پیش آمده خارج از سیاست کتابخانه به افراد خاص (مخاطبان واقعی) به دلیل شرایطشان ۳۰ کتاب هم امانت دادم و پاسخ این حسن اعتماد را البته گرفتم. این وضعیت (یعنی اعتماد به مخاطب واقعی) موجب تعامل و اعتمادسازی مخاطبان نسبت به کتابخانه می‌شود البته مشروط بر اینکه کتابدار مخاطب‌شناسی خوبی داشته باشد که آن هم براساس تجربه حاصل می‌شود.
مدیر کتابخانه، مرکز اسناد و موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس با تاکید بر اینکه رف‌خوانی یک کار اضافه بر سازمان نیست و یک ضرورت است، گفت: باید به کتابداران آموزش داد تا تجربیات حاصل از رف‌خوانی خود در کتابخانه‌ها را به اشتراک بگذارند و بدانند منابع موجود در کتابخانه‌هایشان یک سرمایه عظیم مکتوب فرهنگی است که باید قدر آن را بدانند.
وی درباره بودجه مورد نیاز برای رف‌خوانی اظهار کرد: بودجه مورد نیاز برای رف‌خوانی کتابخانه‌ها معمولاً نسبی است. ممکن است هزینه خرید برخی کتاب‌ها کم و هزینه خرید برخی دیگر از کتاب‌ها بیشتر باشد. مثلاً سال گذشته هزینه رف‌خوانی در کتابخانه ما ۲ میلیون شد کتابخانه‌ها باید هرساله براساس تجربه‌ای که دارند حدود ۲ تا ۳ میلیون البته به‌صورت میانگین و پایه برای رف‌خوانی در نظر بگیرند. هر چقدر کتاب مفقودی و پروازی در کتابخانه‌ها کم باشد به همان نسبت هزینه رف‌خوانی در کتابخانه‌ها کاهش پیدا می‌کند. برخی کتاب‌ها ممکن است پاره یا در اثر امانت خراب یا مستهلک شود و به همان نبست نیاز است کتاب مجدد خریداری شود. بنابراین آمار کتاب مفقودی پروازی و مستهلک در میزان بودجه رف‌خوانی موثر است. براساس علم اطلاعات و دانش‌شناسی بهتر است رف‌خوانی هرسال انجام شود تا کتابدار از منابع خوب، با ارزش و کتابهای برنگشته مفقودی و پروازی و مستهلک خود با خبر شود.
هیچ فردی نباید دست خالی از کتابخانه برود
خالقی درباره اینکه آیا بهتر نیست هزینه‌ای که برای رف‌خوانی انجام می‌شود، صرف خرید منابع جدید شود گفت: هر کتاب کارکرد و ارزش خاص خودش را دارد من نمی‌توانم اگر کتابی در کتابخانه گم یا کهنه شد به جایش کتاب دیگری را خریداری کنم باید دید آیا کتابی که الان هست یک منبع ارزشمند و پُر مراجعه است یا خیر. اگر بله؛ حتماً باید آن کتاب مجدد تهیه شود یا اگر فردی به کتابخانه مراجعه کرد و فلان کتاب نبود، حتماً باید یک منبع جایگزین وجود داشته باشد تا بتوان آن را به کاربر معرفی کرد؛ بنابراین اینکه هزینه رف‌خوانی صرف تهیه منابع جدید شود اصلاً حرف و پیشنهاد منطقی نیست و نباید از سوی کتابداران مطرح شود. براساس آموزه‌های کتابداری افراد نباید دست خالی از کتابخانه بیرون بروند حتی‌المقدور اطلاعات جدید برای آنچه جست و جو می‌کنند باید به آن‌ها داد.
خالقی با اشاره به تفاوت افرادی که در رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی تحصیل کرده‌اند با افرادی که این رشته را نخواندند و در کتابخانه‌ها مشغول فعالیت هستند، گفت: در مجموع کتابداران می‌توانند با یک مدیریت درست آمار کتابهای مفقودی و پروازی را کاهش دهند و در عین حال مخاطبان کتابخانه‌شان را حفظ کنند. در واقع آموزه‌های کتابداری و دلسوزی کتابداران تحصیل کرده موجب می‌شود وقتی افراد به کتابخانه مراجعه می‌کنند، دست خالی از کتابخانه برنگردند. این دیدگاه درست در مقابل افرادی است که رشته کتابداری را دانشگاهی و آکادمیک نخواندند و نگاهشان به کتابداری و کتابخانه صرفاً یک دیدگاه کارمندمحوری است.
به گزارش ایبنا؛ رف خوانی یعنی بررسی و مطابقت رف برگه‌ها با کتاب‌ها، ارزیابی و بررسی مجموعه کتابخانه، آگاهی از تراکم موضوعی کتاب‌ها و ایجاد تعادل در مجموعه سازی، زنده نگه داشتن مجموعه کتابخانه با وجین منابع زاید و جذب منابع جدید و غنی و منظور از رف؛ همان کفه‌های قفسه‌های کتاب است.یعنی طرز و ترتیب چیدمانی کتاب‌ها که در قفسه قرار گرفته‌اند.
