ماڵی کتێبی کوردی
ترجمه و چاپ نزهة القلوب به زبان کردی
دکتر اسماعیل شمس
برای نخستین بار نزهة القلوب حمدالله مستوفی توسط مترجم برجسته کرد، صلاح الدین آشتی به زبان کردی سورانی ترجمه و به همراه مقدمه دکتر نجاتی عبدالله توسط انتشارات جمال عرفان در سلیمانیه به مدیریت دکتر طه رسول چاپ و منتشر شد.
در این یادداشت ابتدا به اختصار درباره این کتاب و نویسنده‌اش خواهم نوشت. در ادامه لینک مقدمه دکتر نجات عبدالله و توضیحات مترجم کتاب به زبان کردی در فایل پیوست خواهند آمد. لازم به ذکر است که مقدمه مترجم برای نخستین بار منتشر می‌شود و از سوی ایشان در اختیار کردستان نامه قرار گرفته است.
حمدالله مستوفی (۶٨۰- ٧٥٠ق) از تاریخنگاران، جغرافیدانان و مستوفیان اواخر دوره ایلخانان مغول است. او از کاتبان خواجه رشیدالدین فضل الله، وزیر ایلخانان و نویسنده جامع التواریخ بود و آداب نگارش تاریخ را از او فرا گرفت. نخستین تٱلیف حمدالله، تاريخ گزيده است.او این کتاب را در ۷۳۰ق به نام غیاث‌الدین محمد، پسر خواجه رشیدالدین فضل‌الله، تألیف و به او اهدا کرد. حمدالله در کتاب ظفرنامه محتوای تاریخ گزیده را با اندکی تغییر در ۷۵ هزار بیت به سبک شاهنامه فردوسی به صورت نظم درآورده و در ۷۳۵ق به اتمام رسانده است. سومین تٲلیف حمدالله کتابی جغرافیایی به نام نزهة القلوب است که در سال ۷۴۰ق به زبان فارسی نوشته شده است. مؤلف كتاب را در يك فاتحه (شامل ديباچه و مقدمه) و سه مقاله در يك جلد تنظيم كرده است. در نخستین تصحیح نزهة القلوب که توسط گای لسترنج انجام شد، مقالۀ اول که شامل تكوين مواليد ثلاثه معدن و نبات و حيوان و مقاله دوم در ذكر انسان نیامده اند. کتاب تنها دربرگیرندۀ مقاله سوم است که اختصاص به « صفت بلدان و ولايات و بقاع» دارد و خود به ۴ قسم تقسیم شده است.کاک صلاح‌الدین آشتی هم تنها همین مقاله سوم را به زبان کردی ترجمه کرده است و البته باید گفت آنچه در همه جا به نام نزهة القلوب مشهور است، همین مقاله سوم است.
مطالب اصلی کتاب حمدالله که آن را شرح جغرافیای ایران زمین می‌نامد، در ۲۰ باب با عراق عرب شروع می‌شود و با گیلان خاتمه می یابد. کردستان موضوع باب دهم است. حمدالله درباره ولایات کردستان می‌نویسد: « و آن شانزده ولایتست و حدودش به ولایات عراق عرب و خوزستان و عراق عجم و آذربایجان و دیاربکر پیوسته است». این ۱۶ ولایت عبارت بودند از : آلانی، الیشتر، بهار، خفتیان، دربند تاج خاتون، دربند زنگی، دزبیل، دینور، سلطان آباد چمچال، شهر زور، کرمانشاه، کرند و خوشان، کنگاور، مایدشت، هرسین و وسطام(همو، ۱۰۷- ۱۰۹). باید گفت که کردستان مورد نظر حمدالله ولایت کردستان در دوره سلیمانشاه ایوه(مقتول ۶۵۶ق ) است و او اوضاع دیگر شهرهای کردی را در ذیل عراق عرب، آذربایجان، ارمینیه، روم، عراق عجم، دیار مضر، دیار ربیعه، دیاربکر، لر کوچک و … آورده است. متٲسفانه لسترنج سلیمانشاه ایوه را با سلیمان، برادرزاده سلطان سنجر سلجوقی اشتباه گرفته و این اشتباه او بعدها توسط پژوهشگران تکرار شده است.
به جرٲت می‌توان گفت هیچ تاریخنگار فارسی‌زبانی در دوران بعد از اسلام تا زمان مغولان به اندازه حمدالله مستوفی به کرد و کردستان نپرداخته است و این موضوع بیش از هرچیز به شغل مستوفی‌گری او در بخشهایی از کردستان و پس از آن به رابطه نسبی او با کردان برمی‌گردد. او در تاریخ گزیده یکی از طوایف ساکن شهر قزوین را حلوانیان می‌داند و درباره آنها می‌نویسد: ” اصلشان از شهر حلوان[سرپل زهاب امروزی] است. مردمی صاحب جاه و عمل پیشه اند. از ایشان شمس الدین ابوالحارث جد مادری پدرم مدتی والی ری بود و نعمت وافر داشت”(٨۰۱).
ترجمه صلاح الدین آشتی برتریهای زیادی بر تصحیح فارسی آن دارد که خود ایشان در یادداشت پیوست در این باره توضیح داده است. نگارنده که از آغاز تا پایان ترجمه کتاب در جریان زحمات کاک صلاح بوده‌ام باید بگویم که او برای شناخت موقعیت امروزی یک نقطه جغرافیایی یا معنای برخی کلمات نزهة القلوب ساعتها و گاه روزها وقت می‌گذاشت که ترجمه درستی از آن به خوانندگان منتقل کند.لازم می‌دانم از ایشان به سبب این دقت نظر و رنجی که در ترجمه کتاب کشیدند و نیز از جناب دکتر نجات عبدالله، نایب رئیس فرهنگستان زبان و ادب کردی(ئەکادیمیای کوردی) در اربیل برای پیشنهاد ترجمه کتاب و نگارش مقدمه بر آن و همچنین از جناب دکتر طه رسول برای چاپ و انتشار آن تشکر کنم.
مقدمه دکتر نجات را در این لینک بخوانید
https://kurdishbookhouse.com/ku/100-1128
منبع: کانال کردستان‌نامە
هر نوع بازنشر این متن با ذکر منبع «کانال کردستان‌نامە» مجاز است.
