ناساندنی فه‌رهه‌نگی هانی (زاراوه‌ و بیرۆکه‌ فمینیستیه‌کان) 

ناسنامەی کتێب: فه‌رهه‌نگی هانی، فەرەیدوون پەروازە، چاپەمەنی زایەڵە، مەریوان ۱۳۹۹.

ئەم کتێبە لە نزیکەی سێسەد لاپەڕە لە قەوارەی روقعی پێک هاتوە و بە قەڵەمی بەڕێز “فەرەیدوون پەروازە” نووسراوە.  بەهاری ١٣٩٩ کۆچی هەتاوی، لە لایەن یانەی چاپ و پەخشی”  زایەڵە  “وە چاپ و بڵاو کراوەتەوە.

نووسەری ئەم بەرهەمە هەوڵی زۆری داوە و بەدواداچوونی زۆری کردوە تا ئەو دەستەواژە و زاراوانەی کە بەجۆرێک پێوەندییان بە بیرۆکە و روانگەی فمنیستیەوە هەیە کۆ بکاتەوە. شێکاری و لێکدانەوەیان بۆ بکات.

نووسەر لە پێشەکی کتێبەکەدا ئەڵێت:

” … فەرهەنگ نووسی وەک بە ناوەکەیدا دیارە بنەڕەت و دەستپێکی هەموو زانستەکانە، چوونکا وەک سەرچاوەی سەرەکی هەوێنی بارستایی هەموو کتێب و نامیلکەکان پێک دێنێت. لە راستیدا فەرهەنگەکان تەنیا کتێب گەلێكن کە لە هەموو کتێبەکانی دیکە زیاتر پرسی پێدەکرێت و لاپەڕەکانی هەڵئەدرێتەوە، هەر بۆیە ئەگەر پێش لە سەرهەڵدانی هەر دیاردەیەکی زانستی، بتوانرێ فەرهەنگ یان فەرهەنگۆکی بۆ بنووسرێت، ئەوا ئەو کتێب گەلەی کە لەو بوارەدا ئەنووسرێن کەمترین کۆسپ و تەنگ و چەڵەمە ئاراستەی نووسەرەکانیان دەبێتەوە، بۆ نموونە لە بواری وێژە یان سیاسەتدا بە هەزاران کتێب و دەق و نووسراوە هەیە، بەڵام فەرهەنگی تایبەت بەو بوارگەلە کە رۆڵی دەروازەیەک بۆ چوونە نێو ئەو زانستانە ئەگێڕن دەگمەنە…”

یان لە درێژەدا ئەڵێت: “… ئەو لێکۆڵینەوەی لە بەر دەست دایە و ناوی فەرهەنگمان بە سەردا بڕیوە، کارێکی قورس و مایەگران و هەروەها دواتر جێگای لێپرسینەوەیە. بەر لەوەی دەست بدەمە نووسینی ئەو پەڕاوە هەستم بە هەراسێک ئەکرد کە دواتر یەخەم بگرێتەوە، بەڵام سەرەڕای ئەوەی کە ئەمزانی کارێکی گرانە و پرسیار و بابەتی نوێ بە شوێن خۆیدا دێنێ و دەبێ لاپەڕەی کتێبە زانستییەکان هەڵبدەمەوە و بە ناخی مێژوودا شۆڕ ببمەوە، دەستم دایه‌. ئەو کتێبە دەبوا چەندین ساڵ لەمە پێش بنووسرایە، فمینیستێک یان رێکخراوێکی ژنانە ئەو ئەرکەی لە ئەستۆ بگرتایە هەتا کارەکە زانستی تر بووایە. ئەگەر توێژینەوە بە شێوەی دەسەجەمی ئەنجام بدرێ ئەوا بەرهەمێکی باش لە کڵ دێتە دەر، بەڵام بەداخەوە هێشتا ئێمەی کورد فەرهەنگی ئیش کردن بە شێوازی کۆ لە ناوماندا پەرەی نەسەندووە. زۆر رێکخراوی ژنانە لە کوردوستان دا هەیە بەڵام هەتا ئێستا دەستیان نەداوەتە توێژینەوەی زانستی و بەربڵاو. ئه‌ڵبه‌ت ژنانی رۆشنبیر بە شێوەی تاک و سەربەخۆ بەرهەم و نووسینی باشیان خولقاندووە.

هەر ناوەند و رێخراو و NGO یەک کە دائەمەزرێت وەک چۆن سەرەتا ئەبێ پێرەو و پرۆگرامی کاری خۆی دیاری بکا، ئەوەندەش پێویستە وەک دەسپێک و یەکەم کار دەست بدەنە نووسینی فەرهەنگ یا فەرهەنگۆکێک لە بوار و پێشەی خۆیدا. ئێستا بە سەدان ئەنجومەن و رێکخراو لە گشت کوردوستان دا هەیە. ئەگەر هەر رێکخراوێک لە بوار و رێچکەی هزری خۆیدا دەست بداتە فەرهەنگێکی تایبەت، ئەوا هەم زمانەکەمان زانستی و ئیمڕۆیی ئەبێتەوە و هەم جەماوەریش ئاستی رۆشنبیری و زانستییان ئەچێتە سەرێ…”

ئەمەش چەند نموونە لەو دەستەواژانە:

ئیکۆفمینیزم:                        

• فمینیزمی ژینگە پارێز، رەوتێکی پێشکەوتووی ژنانەیە.

 یەکێک لە بزاڤە فمینیستەکانە کە دەڵێت سەرکوتی پیاوسالارانە لە ژێر ناوی قازانج و پێشکەوتن، ژینگە لە ناو دەبات. جووڵانەوە خەڵکییەکان لە دژی بابەتگەلی وەک دەسەڵاتی ناوکی (دورگەی تری مایل) و چەکە ئوتومی و کۆکوژەکان (لایەنگری ئاشتی گرینهایم) هۆکاری سەرهەڵدانی ئەو بزاڤە فمینیستییە بوو. ئەوان خوازیاری گۆڕانکاری لە زانست و تیکنۆلۆژیای پیاو سالارانەدان و هەروەها هۆگری جۆرێک ئابووری سەقامگیری جیهانین کە کۆتایی سەرمایەداری بە دواوە بێت. ئیکۆفمینیزم سەبارەت بە یەکێتی و هاوپێوەندی تیۆر و پراکتیک ئەدوێ و جەخت لە سەر هێز و وزە و پێگەیشتوویی تایبەتی گشت گیانەوەرەکان دەکات. “دڵەراوکێی ئێمە لەناوبردنی گۆی زەوییە بە هۆی هێرشی بەشکۆ و کۆمپانیا  نێونەتەوەییەکان و وێرانکاری ناوکی لە لایەن هێرشبەران و خاوەنی ئەوچەکانەوە. ئەودیاردەیە رۆڵی کارای پیاوان نیشان ئەدات کە مافی دەسەڵاتی ئێمە بەسەر هەستی رەگەزی و تەنی خۆماندا زەوت ئەکات و هەروەها بۆ بردنە پێشی ئامانجەکانی خۆی پەنا دەباتە سەر داسەپاندن و دەسەڵاتی دەوڵەتی”. شۆڕشێکی ژینگەپارێزانەی جیهانی ئەتوانێت هاوپێوەندی رەگەزی بە هەمان شێوەی پێوەندی نێوان مرۆڤەکان و ژینگە نۆژەن بکاتەوە.

به‌ره‌ی سێهه‌م؛ ‌(berey sěhem) ، The third generation

زاراوه‌یه‌که‌ شرۆڤه‌ی جۆرێک زیندوکردنه‌وه و هۆگری بۆ تێکۆشانی فمینیستی له هندێک ژنانی لاودا ئه‌کات که خوازیاری جیاکردنه‌وه‌ی خۆیان‌ و نازناوی پاش فمینیستین. فمینیزمی به‌ره‌ی سێهه‌م چه‌نده به کار و باری ژناندا رائه‌گات ئه‌وه‌نده‌ش هۆگریی به‌لای چاره‌سه‌رکردنی نابه‌رابه‌رییه ره‌گه‌زی‌ و ئابورییه‌کان دایه. گروپ‌ و کۆمه‌ڵه ناسراوه‌کانی ئه‌و جوڵانه‌وه‌یه(به‌ره‌ی چالاکی ژنان) و (شه‌پۆلی سێهه‌م)ه که هه‌ردوکیان له ساڵی۱۹۹۲دا پێک هاتن. فمینیزمی به‌ره‌ی سێهه‌م، وه‌کو فمینیزمی به‌ره‌ی دووهه‌م ناو و ناوبانگ‌ و هۆگر و پشتیوانی به‌رینی په‌یدا نه‌کردوه. زۆرن ئه‌و که‌سانه‌ی که به شێوه‌یه‌کی بێ باوه‌ڕانه، ئه‌و رێبازه به مۆدێکی تۆخی کورت ماوه ئه‌زانن، ئه‌ڵبه‌ت نه‌ک وه‌کو ئه‌وه‌ی بڵێن که ئه‌و به‌ره‌یه گه‌یشتبێ به قۆناخێکی نوێی خه‌باتی فمینیستی راسته‌قینه.

بێزوو:                                                 

• بێزگ,بێزو,بێزی,بێژین,تاس,مژن,مه‌برانی,مه‌گیرانی,مه‌هگران,مه‌ورانی,مه‌وریان,نه‌وریان,وێزو,که‌رب,که‌ربا,که‌ربایه‌ی,که‌ربایی,که‌روا,که‌روایی,که‌وژ,که‌ڤرا.

لە دوای ئەوەی کە تۆی پیاو لە منداڵدانی ژندا جێی خۆی کردەوە، بەرەبەرە هیندێک دۆخ و حاڵەتی نائاسایی تێیدا سەرهەڵئەدات، بە زۆری ژنان لە سەرەتای دووگیانیدا هێڵنج ئەدەن و حاڵەتی رشاندنەوەیان هەیە. هەستیار بوونی ژنان لەو دۆخەدا سەبارەت بە هەموو شتێک خۆی نیشان ئەدات. بۆ نموونە بە بۆنی زۆر شت دڵنگەران و نارەحەت دەبێت. زۆرێک لە خواردنەکان کە پێشتر حەزیان لێ ئەکرد، لێ ئەبێزێ. تەنانەت بڕێک لە ژنان سەبارەت بە مێردەکانیان و کاری سیکس کەم مەیل دەبن، لەو کاتەدا حەزی ژنان زۆرتر بە لای ترشی و سوێری دایە. ئەڵبەت بێزووکردن بە شێوازی جۆراوجۆر بینراوە کە زۆر جێگای سەرنجە. بۆ نموونە ژنان حەزیان بە لای خواردنی خەڵووز، گڵ و … داشکاوەتەوە کە خواردن نین و تەنانەت زەرەر مەندن. بڕێک لە ژنان تەنیا لە رۆژان و مانگەکانی سەرەتای دووگیان بوونیەوە تووشی ئەو بارودۆخە دەبن. هیندێکیان هەتا کاتی مناڵ بوونی لەو هەڵ و مەرجەدا دەمێننەوە. لە کاتی بێزوو کردندا هەرچەند حەزی ژن بە لای بڕێک خواردن و خواردنەوە دا ئەشکێتەوە، بەڵام دەبێ لەو خواردنە تەرێز بکەن. وەک خواردنی کەلەرم و گوڵە کەلەرم، ئیسفەناج، کەرە، ئاووگۆشت، هەروەها لە خواردنەوە کانیشدا سرکە، قاژ و مەشرووب گەلی ئەلکولی نەخۆنەوە. ئاردی بیبار و ئەو ترشیات گەلەی کە بە سرکە درووست دەکرێن تەرێز بکات. بەڕێوە بردنی بەرنامەی خواردەمەنی لە کاتی دووگیانی دا زۆر پێویستە، چوونکا تەندرووستی و لەش ساقی منداڵ لە نێو زگی دایکدا چەندە پێوەندی بە ژنەتیکەوە هەیە ئەوەندەش پێوەندی بە خورد و خۆراکەوە هەیە. لە ناو نەتەوەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا وا باوە کە ژنان لە کاتی دووگیانی دا باشتر وایە لە کۆڕ و کۆبوونەوەکاندا رووبەڕووی مێردەکانیان دانیشن هەتا لە کاتی جووڵانەوەی سکەکەیدا کە سەرەتای چەق بەستنی دەم و چاو و خولق و خووە بچنەوە سەر مێردەکانیان، لە بڕێک لە سەرچاوە پزیشکییەکانی کۆندا ئەو بیرۆکە لە ئارادایە کە ژنان لە کاتی دووگیانیدا نەچنە نێو کۆڕ و کۆبوونەوەی نامەحرەمەوە، هەتا منداڵەکانیان رەنگ و روواڵەتی ئەوان بە خۆوە نەگرن. خواردنی مێوە و سەوزەگەل بۆ ژنی دووگیان وەک پێشنیاری پێویست ئاماژە پێکراوە. گۆڕانی رەنگی پێست لە ژنانی دووگیاندا کە لە زمانی کوردیدا “ماڵە” ی پێدەڵێن، یەکێک لەو گرفتانەیە کە رووبەڕووی ژنان ئەبێتەوە کە ئەوەش پێوەندی بە رژیمی خواردەمەنییەوە هەیە.

پاش فمینیزم؛ 

زاراوه‌یه‌که هندێک جار له راگه‌یه‌نه گشتییه‌کاندا که‌ڵکی لێ وه‌رده‌گیرێ، هه‌تا نیشان بدات که ئیتر پێویست به جووڵانه‌وه‌ی فیمینیستی نیه چونکا ژنان مافی به‌رابه‌ریان به‌ ده‌ست هێناوه‌. ئه‌و زاراوه‌یه نابێ له‌گه‌ڵ(فمینیزمی پاش مودێڕن) هندێک جار پاش فمینیزم له ده‌قه‌‌کانی پاش مودێڕن دا وه‌کار ده‌برێت.  به جۆرێک که به لێکدانه‌وه‌ و بیرۆکه‌ی یه‌ک گرتن خوازانه‌وه‌ هێرش ئه‌که‌نه‌ سه‌ر تاک خوازی ژنان و ره‌وایی پێ ناده‌ن. به کورتی پاش فمینیزم به‌و جۆره شرۆڤه ئه‌کرێ: ((له کاتی ئێستادا مه‌به‌ستی ده‌ق و بیرۆکه گه‌لێک که ده‌یانه‌وێ سه‌رهه‌ڵدانی پاش فمینیزم راگه‌یه‌نن و به‌کاری به‌رن، سڕینه‌وه‌ی ره‌خنه‌کان و لاواز کردنی ئامانجی فمینیزمه، پاش فمینیزم له کرده‌وه‌دا ئێمه‌ی به‌ره‌و جیهانێکی پیش فیمینیستی ده‌بات. ))

پیاو ره‌هه‌ندی؛ 

• پیاوته‌وه‌ری، ئه‌ندیشه‌ی پیاوانه، وه‌ک پیاو بیر کردنه‌وه‌.

بایه‌خگه‌لی پیاوسالارانه که به پێی پێوه‌ر و بنه‌مای پیاوته‌وه‌رانه دامه‌زرابێ. هه‌ر‌ بیر و بۆچونێک شێوازی ژیانی ژنان له پێوه‌ر و رۆڵی خۆی چه‌واشه بکات، پیاو ته‌وه‌ره. بێجگه له‌وه‌ی که زانکۆ و ناوه‌نده توندوتیژه‌کان به گشتی له که‌وشه‌نی پیاودان و پێک هێنانی ناوه‌نده‌کانی توێژینه‌وه‌ و سیاسه‌ت‌ و چه‌مک‌ و شێوازه‌کانی لێکۆڵینه‌وه‌، بیرۆکه‌ و بۆچوونه‌کان به پیاوره‌هه‌ندییه‌وه‌ گرێ ئه‌دات. به بڕوای رناته دوئلی کلین، فمینیزم کاتێک به سه‌ر پیاوته‌وه‌ریدا زاڵ ئه‌بێ که پیاو وه‌کو پێوه‌ر ته‌نیا بازنه‌ی ئاوڕدانه‌وه‌‌ و لێکۆلینه‌وه‌ی بونایه‌تی مرۆڤایه‌تی نه‌بێ. خوێندنه‌وه‌ی سه‌ر به خۆی ژنان‌ و گۆرینی ڕوانگه‌ی پیاوته‌وه‌رانه بۆ چوارچێوه‌یه‌ک که ئه‌ندیشه‌کان، ئه‌زموونه‌کان، چۆنیه‌تی به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی ژن له جێی خۆیدا راست ‌و دروست نیشان بدرێ، ئه‌وه‌ ده‌توانرێ شوناس ‌و بنه‌مای زانست به شێوه‌یه‌کی بنه‌ڕه‌تی بگۆرێ.

رەخنەی فمینیستی؛

ئەو زاراوە دروستکراوی رەخنە گرێکی ئەدەبی ئەمریکییە کە لە گوتارێکدا (بەرەو بووتیقایەکی فمینیستی) ۱۹۷۹ ز بە راڤە کردنی جۆرێک رەخنەی فمینیستی کە رێکارگەلی ناسینەوە یان هۆکارەکانی فەرامۆش بوونی ژنان لە دەق و نووسراوەکانی پیاواندا تاووتوێ ئەکات. شواڵتر پێی وایە کە رەخنەی فمینیستی هەرچەند گرینگ و پڕبایەخ بێت بەڵام بەرتەسکە. چوونکا ئەگەر ئێمە «چەق بەستوویی پێکهاتوو سەبارەت بە ژنان. رەگەز خوازی پیاوانی رەخنەگر و رۆڵی بەرتەسکی ژنان لە مێژووی ئەدەبیات و وێژەدا بخەینە بەر خوێنەر ئیحساس و ئەزموونی ژنانی تێدا نادۆزینەوە. بەڵکوو بۆمان روون ئەبێتەوە کە پیاوان تەنیا بیریان لەوە کردۆتەوە کە ژنان دەبێ چلۆن بن». ناوبراو بەو شێوەیە رەخنەی ژنانە وەکوو رێگە چارەیەک بۆ ئەو کێشەیە پێشنیار دەکات. رەخنەیەک کە دەق و نووسراوەکانی ژنانە بخاتە بەر سەرنج و وردبوونەوە. « رەخنەی ژنانە لە خاڵێکەوە دەست پێبکات کە ئێمە خۆمان لە چەق بەستوویی مێژووی ئەدەبیاتی پیاو تەوەرانە رزگار کەین هەروەها دەست لە رەخنەی نەریتی و دواکەوتوو هەڵگرین، لە بەرامبەردا هەوڵ بدەین لە نێو جیهانی تازە پەیدابووی فەرهەنگی ژنانە دا خڕببنەوە».

شیربایی؛

• بایی شیر، ماره‌یی کچ.

له ڕابردووداو له هیندێک له ناوچه‌کاندا ماره‌یی کچ له لایه‌ن ماڵی باوکییه‌وه‌ زه‌وت کراوه ‌و ئه‌و کچه‌ش له‌و به‌شه بێ به‌ری کراوه‌. ئه‌و دابه له ناو عه‌ره‌بی پێش ئیسلامدا باوی هه‌بووه‌. کاتێک کچێک له دایک بووه‌ له جێی پیرۆزبایی پێی گوتراوه‌((هنیئا لک النافحه)) یانێ ئه‌و هۆکاری زیادکردنی سه‌روه‌ت ‌و سامانه پیرۆزبێ یا پێ ڕه‌وا بێ. له ڕاستیدا شیربایی فرۆشتنی کچه. دایک و باوک له جیاتی ئه‌و زه‌حمه‌ته‌ی له پێناو کچدا کێشاویانه، به پێی سه‌رده‌م‌ و نرخ شیرباییان سه‌ندووه‌. ئه‌ڵبه‌ت ئه‌گه‌ر کچه‌که له باری روخسار و دیمه‌نه‌وه‌ جوان‌ و ڕازاوه‌ بووبێ شیرباییه‌که‌ی زیاد بووه‌، ئه‌گه‌ریش به پێچه‌وانه بووبێ شیرباییه‌که‌ که‌م بووه ‌‌و کچه‌ش له ماڵی مێرددا ڕۆڵی خزمه‌تکاری گێڕاوه‌. هۆکار و بنه‌ڕه‌تی ئه‌و دیارده‌یه‌ ئه‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ سه‌رده‌مانی کۆن که ژن پله‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی به ڕاده‌ی ترسێنه‌ر هاته‌ خوارێ. له وڵاتی ئێمه‌شدا ئه‌و دابه باوی هه‌بووه‌ و زۆر چیرۆک ‌و گێڕانه‌وه‌ له‌و باره‌وه‌ هه‌یه.

گه‌وره‌ به بچوک؛

له دابی ژن به ژندا، زۆر جار رووی داوه‌ که بنه‌ماڵه‌کان به هۆی خوار و ژوری ته‌مه‌نه‌وه‌ مه‌رجگه‌لێکیان داناوه‌ که ده‌بێ خوشکی زاوا که هێشتا منداڵه ‌و واده‌ی شووکردنی نیه، کاتێک ته‌مه‌نی گه‌یی به واده‌ی مێردکردن(سێزده ساڵ) له کوڕی ماڵه خه‌زوره ماره بکرێت. کچی گه‌وره‌ی ماڵێک له پێناو کچی بچووکی لایه‌نێکی دیکه‌دا دراوه‌ به شوو.

! ئەم بابەتە تایبەتە بە ماڵی کتێبی کوردی و بڵاوکردنەوەی بە ئاماژەدان بە سەرچاوە  ڕێگە پێدراوە.