ماڵی کتێبی کوردی
ناوەیل بپووڕ لە تاتریک مازیار نەزەربەیگی
فردەوس هاشمی
لە خوەنین هەر داستانێگ مدوو ناوهەڵوژانن یا بێ ناو هێشتن کەسایەتیەگان هاتێ زەێن هەر وەردەنگێ خەریک خوەێ بکەێ. ناو، وشەێگە ک وە یەی مرووڤ، یەێ جی یاگەر یەی چشت شۆناس بەخشێ. ناوهەڵوژانن لە دنیای داستان نۊسی جوور دنیای ڕاسکانی نیە. لە دنیای ڕاسکانی ناوێگ ک گەورەیلمان ئەڕامان هەڵوژنن، هەرسەی وە ئێ ئامانجەو هەڵوژیاۊ ک مناڵەگەێان لە بانان لەباوەتی کەسایەتیەو وەگەرد واتا و مانای ئێ ناوە پەیوەنی داشتوو، ئەمان فرە جار وە ئێ دەسکەفت و ئاکامە نیەڕەسێ، دیسان ناو هەر کەسێگ فرەتر خەوەرەیلێگ لەبوار کۆلتوور و میژوو داڵگ و باوگەیلێ ئەڕامان ئۊشێدەو نە لەبوار خود ئەو کەسە. ئەمان لە داستان نۊسی، ناوهەڵوژانن ئەڕای هەر کەسایەتی بەش فرەێگە لە هەبۊن دان وە ئەو کەسایەتیە، نۊسەرەیل لە ناوهەڵوژانن هان لە شوون ئانجەیل تایبەتێگ. نۊسەر ئەڕای یەی کەسایەتی ناوێگ هەڵوژنێ، ئێکە وەردەنگ وە دەسمیەت ئێ ناوە و تەوسیفەیل نۊسەر کوومەێگ لە تایبەتمەندیەیل واتایی لە ناو زەێن خوەێ تیەرێدە وەر چاو، ئێکەش وەرە وەرە ک داستان فۆرم گرێ، کەسایەتیەگە شۆناس ڕاس کەێ. ناوهەڵوژانن لە داستان ئەوقەرە گرێنگە ک وە باوڕ ڕۆلان بارت (Roland Barthes) نۊسەر و نیشانەناس ناسیای فەرانسەوی، پەیوەنی واتایی ئیمە وەگەرد ناوەیلەو یەی پەیوەندیە وەگەرد مدوو، حەزبردن و تەنانەت سەرخوەشی. بارت ئۊشێ پیڕووزی یەی نۊسەر لە ڕۆمانەگەێ گیروودەی پیڕووزی لە هەڵوژانن ناوەیل بپووڕ ئەڕای کەسایەتیەگانە و ناو تایبەت خاوەن نیشانەیلێگە ک هەم لە باوەتی کوومڵایەتی و هەمیش سەمبۆلیک واتایل ئەوشاریاگ فرەێ دێرێ.
شێوەی ک جۆرج لەیکاف، زوانناس ئامریکایی ئەڕای دەسەبەنی ناوەیل لە داستان دێرێ، یەکێگە لە زانستی ترین شێوەیل بۊە. وە باوڕ لەیکاف ڕفرنس لە داستان وە چوار شێوە ئەنجام گرێ: ١) ناو تایبەت، ٢) تەوسیف، ٣) ناو گشتی، ٤) جیناو
لە ڕۆمان تاتریک ک وێنەی کەسایەتیەگان وەگەرد تایبەتمەندەیەیل تاکەکەسیا ڕەوایەت بوون، هەڵوژانن ناوەیل پووڕیاگ ئەڕای ئێ کەسایەتیەیلە یەکێگە لە تکنیکەیل فرە کاریگەرێگ ک مازیار نەزەربەیگی وە خاسی لەلێ کەڵک گردێە. وە مدوو یە ک شمار کەسایەتیەگان ئێ ڕۆمانە فرەس، تەنیا وە نموونەیلێ ک فرەتر دیاریێن ئاماژە کریەێ.
“ژن“؛ ژنەیل فرەیگ لە ئێ ڕۆمانە نەقش دێرن ک گرێنترینێان ١) ژنێ ک دەنگێ لە ناو زەێن ڕاوی بەش یەکم ڕۆمانەگە گل خوەێ، فرە جاریش دواژەوا بوو ئەمان ناوێگ نەێرێ و لە باوەتی شۆناسەوهۊچ زانیاری ترەک بێجگە ژن بۊنێ لە دەسڕەس نیە. ٢) ژن یاگەر هاوژین ڕاوی بەش یەکم ک تەنیا لە وشەی ژن وە مانای هاوژین ئەڕای ئاماژە وەپێ ئستفادە بۊە. ٣) ژن هاوسای ڕاوی بەش یەکم ک لە ئێ ڕومانە تەنیا وە ناو “ژن ماڵ هاوسا” (وە مانای هاوژین هاوساگەێ ڕاوی یاگەر ژنێگ ک هاوساێ ڕاویە) وەپێ ئاماژە کریەێ.
“دۊەت“؛ ١) دۊەتێگ ک وەگەرد پیایگەو گردنەسەێ. ٢) دۊەت ڕاوی. ٣) دۊەتێگ ک لە کەسایەتیەگان سەرەکی ڕۆمانە و گشت کەسایەتیەگان هەر وە ناو دۊەت وەپێ ئاماژە کەن. ٤) دۊەت هاوسا.
“ژن” و “دۊەت” ناو جنسن ک لە دەسەێ ناوەیل گشتیە، ئەڕای ئاماژە وە کەسایەتیەیل جووراجوور لە ئێ ڕۆمانە وە کار چۊنە ک وەردەنگ لە باوەتی شۆناسەو هۊچ لەلێان نیەزانێ بێجگە ژن و دۊەت بۊنێان، ک یە تۊەنێ نیشاندەر نووڕگەی جنسیەت زەدەی کوومڵگە و گەورا کردن جنسیەت و جیاوازیەیل جنسی لە فەزای ڕۆمانە بوو؛ وەردەنگ هەنای رۆمانەگە خوەنێ هەم لە تەوسیف ئێ کەسایەتیەیلە ک تەنیا تایبەت وە ڕواڵەت و ئەندامێانە و هەمیش لە هەڵکەفتەیلێگ ک ئەڕاێان پێش تیەێ یانە وە ڕووشنی دۊنێ: ژنێگ ک شۊەگەێ کوشتێەسەێ، دۊەتێگ ک باوگێ کوشتێەسەێ، دۊەتێگ ک ئەڕاێ گشت جوور یەی کاڵای جنسی بۊە و…
“پاسەوان“؛ پاسەوانەیل فرەێگ لە ڕۆمان تاتریک نەقش دێرن ک لە باوەتی شۆناسەو وەردەنگ هۊچ چشتێگ بێجگە پاسەوان بۊنێان نیەزانێ. ڕاسیەت یەسە ک ئێ کەسایەتیەیلە کی بۊن یا لە کوو هاتنێان گرێنگ نیە، تەنیا کارێگ ک لە دەسێان تیەێ گرێنگە، وە ئێ مدووە نۊسەر پێشەێ ئێ مرووڤەیلە ئەڕای ناوێان هەڵوژانێە ک ئستفادە لە سفەتە ئەڕای ناو.
“پاتشا“؛ نموونەی ترەک لە هەڵوژانن پێشە ئەڕای ناو ک فرە گرێنگیش هەس ناو پاتشا بۊە، ک لە ئێرە پاتشای جهانە، لە دریژەی ڕۆمانەگە وەردەنگ وەگەرد تایبەتمەندیەیل ئێ پاتشا ئاشناوا بوو ک تایبەتمەندیەیل گشتی هەر پاتشاێگن؛ تایبەتمەندیەیلێ ک وە وەردەنگ ئۊشن پاتشا هەرکەسێگ بوو و لە هەر کوو هاتۊ جیاوازی نەێرێ… دیسان پاتشا بۊن تەنیا چشت گرێنگ لەبوار ئێ کەسایەتیەسە ک نەزەربەیگی وە هەڵوژانن ئێ ناوە تۊەنستێە ئێ ڕاسیەتە وە وەردەنگ نیشان بێەێ.
دەسەی ترەک لە ناوەگان ڕۆمان تاتریک، ئستفادەی سەمبۆلیک لە سفەتەیل، ناو چشتەیل بێ گیان ئەڕای مرووڤ، ناو کەسایەتیەگان ئەفسانەیل فۆلکلۆریک، درس کردن ناوەیل تازە ک هەبۊنێان نیە ئەمان خود نۊسەر لە چوارچوو ساخت زوان کوردیا هەبۊن داێەس وەپێان:
“پاگووڕی” وە مانای کەسێگە ک وەدی هاتنێ وەگەرد مردن نزیکەیلێا هاوکات بوو؛ لە ئێ ڕۆمانە پاگووڕی ناو کەسێگە ک سێنزە ڕووژ وەر لە وەدی هاتنێ نەخوەشی ئەڵاجەۊێگ لە ئاوایەگەێان گیان کەسەیل فرەێگ لە بنەماڵەێ گرێ و تەنانەت داڵگیشێ لە کات وەدی هاوردنێ لە دەس چوو. لە دریژەێ ڕۆمانەگەیش دۊنیمن ئێ کەسایەتیە پەیوەنی فرەێگ وەگەرد کوشتن و مردن مرووڤەگانەو دێرێ.
“گاماسی” لە ڕومان تاتریک ناو پەیکەرێگە ک یەی بڕ لە خەڵک وە مدووەیل پروپووچی پەرەستنەێ، ئێ ناوە لە ئۆستوورەیل فۆلکلۆر گیریاس و لە ئەفسانەی گاماسیاو کەڵک گرێ. لە دیرۆک ئێ باوڕە داشتنە ک زەۊ ها بان شاخ گاێگا و ئێ گایشە ها بان یەی گلە ماسی، ک بوومەلەرزەیل و هەڵکەفتەیل سرووشتی وە مدوو تەکان خواردن ئێ گا لە بان پشت ماسیەگە بۊە؛ هەرچەن گا سەمبۆڵ نسوەت و خەیرە ئەمان ساختار گاماسی جوورێگە ک تاکمەجار هەڵکەفتەیل خراوێگ پێش تیەرێ. “گاماس” لە دیرووک خودای ئاو و کشاوەرزی هەم بۊە؛ لە ئێ ڕومانە دۊنیم گاماسی ئێ واتایلە گشتێ دێرێ؛ ئەڕای یەی بڕ ک هانە دەورێا پڕ لە خەیر و نسوەتە، لە نەزانین خەڵک ئستفادە کەن و گشت دڵخوازەیل خوەێان وە دەس تیەرن، ئەمان لەرز خەێ لە ژیان یەی بڕێ ترەک، تەنانەت ئەڕای ئەوانە ک لەلێ خەیر دینە شەڕ هەم درس کەێ. لە ئێ ڕۆمانە بەش ماسیەگە هەر ماسیە ئەمان لە جیاتی گا ئەو بەشەگەێ ئایەمێگە، ئەوەیش ئایەمێگ وە ناو “تاتریک” ک لە دریژەی ڕومانەگە دۊنیمن یەی کەسایەتیە ک تۊش گیچەڵەیل فرێگ تیەێ ناکامیەیل فرەێگ لە ژیان داشتێە؛ و لە یەی فەزای سووڕئال ئاکامێ لێواس ک بوودە یەی پەیکەر کوتێگێ ئایەمە و کوتێ ترەک ماسی؛ یە خوەێ تۊەنێ واتایل فرەێگ ئەڕای وەردەنگ داشتوو.
“گاپشی” لە ڕومان تاتریک پەیکەرێگە ک یەی بڕ ترەک لە خەڵک پەرەستنەێ، پشی لە ڕاوهاتەیل مەزهەبی ئەڕای نموونە لە داستان کشتی نووح خەیر داشتێە و سەمبۆڵ نسوەت بۊە. لە ئەدەبیات ئێران و جهان فرەتر سەمبۆڵ خراوی بۊە، و دەردسەر درس کەێ، لە کارەیل هارووکی مووراکامی ژاپونی، پشیەگان سەمبۆل مەترسین و شەڕ درس کەن، لە داستان “مورشد و مارگاریتا” ک کارێگە لە میخاییل بۆلگاف، پشی هاودەس شەیتانە. لە فۆلکلۆر کوردی هەم فرەتر ها شوون سوود خوەێ. لە ڕووژهەڵات ئاسیا یەی پشی وە ناو ژاپونی “مانِکی نکو” هەس ک پەیکەرەێ نەن لە دکان و فرووشگایل، و باوڕێان یەسە ک نیشانەی بەختەوەری و نسوەت لە کەسب و کارە. “گاپشی” لە ڕومان تاتریک گشت ئێ تایبەتمەندیەیلە دێرێ، ئەڕای ئەو بڕە ک هانە دەورێەو خەیر و نسوەت دێرێ ئەمان ئەڕای ئەودۊای خەڵک و ئەوانەی ک باوڕ وەپێ نەێرن دەردسەر درس کەێ.
“پاتیل” وە مانای دێگ ڕەش دەم وشا، ئێ وشە جار سفەتیش هەس وە واتای پیر و مەست یا سەرخوەش، لە کۆلتوور غەربی پاتیل یەکێگە لە ئەمزارەیل جادووگەرەیلە، جادووگەرەیل مەعجوونەیلێان لە ناو پاتیل درس کەن، لە فۆلکلۆر ئیڕلەندی یەی گلە پاتیل جی ئەوشاردن خەزێنەێ لپرکانەیل ئۊشێدەو و … لە ڕومان تاتریک پاتیل ناو یەی کەسایەتیە ک گشت ئێ تایبەتمەندیەیلە دێرێ، لە باوەتی ڕواڵەتەو پیرەپیاێ دەم وشاێگە، لە باوەتی کارکردەو دەسەیل پڕهێز و ئەڵاجەۊێگ دێرێ ئەڕای ئەنجام کارەیلێ ک هەر کەسێگ نیەتۊەنێ، جوور خەتێنە کردن، جەڕاحیەیل فرە گرێنگ و پڕ لە مەترسی…
“تاتریک” وە مانای سانێگ ک فڕەێ دەن لە بان ئاو و لە دۊای چەن جار پەڕشت بن ئاوەو بوو. مازیار نەزەربەیگی ئێ وشە ئەڕای ناو یەکێگ لە کەسایەتیەگان ڕۆمان تاتریک هەڵوژانێە، کوڕێگ ک ئەڕای دەرچۊن لە خزمەت سەروازی لە دەورەی شەڕ، گشت ڕووژ خوەێ لە ناو چەمێگ لە پەڕ شارەگە سەر کەێ و شەوانە تیەێدەو ئەڕای ماڵ؛ جوور یەی سان ک هەر ئان هاتێ بن ئاوەو بوو. ئێ کەسایەتیە وەگەرد هەڵکەفتەیلێگا ڕۊەڕۊ بوو ک وەگەرد واتای ناوەگەێا فرە پەیوەنی دێرێ…
“گەمەخان” وە مانای خاوەن یا ئەرواوِ بازیە؛ لە گرێنترین کەسایەتیەگان ڕومانە، کەسێگ ک گەمە یاگەر بازی ڕومانەگە خستێە وە ڕێ و گشت کەسایەتیەگان هاوردێەسە ناو بازی خوەێ و پەساێ بازی لە سەرێان درارێ…
“شەڕخان” وە مانای خان یا ئەرواو شەڕ؛ ناو یەکێگ لە کەسایەتیەگان تاتریکە ک لە نەزانین خەڵک ئستفادەی خراو کەێ، سەندووقێگ وە یەی گاڕیەو ک لە دۊای خەرێگا بەسیە وەگەرد خوەێا ئەڕای شار وە شار بەێ، شەربەتێگ وە خەڵک فرووشێ ک دۊای خواردنێ بنووڕن وە کوناگان سەندووقەگە ک بوونەوەرێگ ها ناوێ، خەڵکیش هەر کەسێ لە نووڕگەی خوەێانا چشتێگ ک دینە تەوسیف کەن و لە سەر جیاوازیەیل کەنەێ شەڕ…
“خەڕێجی” وە مانای پاتشای شار خەڕێ، نەزەربەیگی ئێ ناوە ئەڕای خاوەن شارێگ هەڵوژانێە ک لە خەڕێ درس بۊە، دەر و دیوار شار، ماڵەگان، دکانەگان، ئایەمەگان و کراس وەریان، داران وەگەرد وەڵنگ و میوەێان، گشتێ لە خەڕێن، ئێ کەسایەتیە خوەێ وە خاوەن گشت خەڕێەیل جهان زانێ و باوڕێ یەسە ک گشت چشتەیل خاس لە خەڕێ درس بۊنە. خاک و خەڕێ وە بنەوای هەر چشتێگ زانێ….
“خۊنجی” وە مانای کەسێگ ک لە ناو خۊن ژیەێ، ک وەر لە پەیوەنی وەگەرد پاتشاوا ناو نەیرێ و لە نووڕگەێ ئەودۊای کەسایەتیەگانەو “پیای گوونی وە شان” ناوێە، وە مدوو یە ک پیاێگە گوونیەێگ ها شانێەو و هۊچکەس زیاتر لە یە چشتێگ لەبوارێ نیەزانێ. هەنای چوودە خزمەت پاتشا، خوەێ و پاتشا ناو “خۊنجی” ئەڕاێ هەڵوژنن؛ ک لە بەشەیل ئاخر ڕومان ئەوڕەسیمن فرە لە کەسایەتیەگان لە بەین بردێە و هەر ئەو کەسایەتی بەش یەکمەسە ک ژن و مناڵەگەی خوەێ هەم کوشتێە.
مازیار نەزەربەیگی
گرێنگ بۊن ناوەگان لە ڕومان تاتریک مازیار نەزەربەیگی لە ئاستێگە ک پەیوەنی واتایی پووڕیاێ و بتەوێگ وەگەرد کەسایەتیەگان و تایبەتمەندیەیلێگ دێرن ک لە ڕاوهاتەگانێان هاتێە؛ ئێ ناوەیلە ڕاهێنەر وەردەنگن تا دەسمیەتێ بێەن لە هەکەفتەیل ئێ ڕومانە درس ئەوڕەسێ. ناو لە ئێ ڕومانە تەنیا یەی بەرچەسپ یاگەر کەرەستەێگ ئەڕای لە یەک ئەوکردن کەسایەتیەگان نیە؛ ناو خەڕێجی، شەڕخان، خۊنجی و یا گەمەخان نیەتۊەنن لە شوون یەکترەکی بنیشن یا ناوێ ترەک لە شوونێان باێ، مەگەر هەڵکەفتەگان و جەریان ڕومانەگە بگوەڕیەێ؛ چۊن ک ڕومان تاتریک ئامیتەێگە لە ڕاسیەتەیل بێ چۊن و چرا وەگەرد خیاڵەیل و ئیماژەیل سەمبۆلیک و سووڕئاڵ، هەڵوومەرجەی تایبەت وە خوەێ دێرێ و بەش فرەێگ لە بار واتایی ڕەوایەتەگان ها کووڵ ناوەیلێگ ک هەنای هەڵوژیانە ئاگادارانە قرار بۊە وەگەرد جەریان و ڕاوهاتەو بپووڕن.
یەی باس ترەک ک لەباوەتی ناوەگان ئێ ڕومانە فرە هونەرمەندانە وە چاو هات، هەڵوژانن ناو “تاتریک” ئەڕای ڕومانەگە، و ئێکە ناو “پەڕشت” ئەڕای هەر بەش ئێ ڕومانە بۊ، هەر ئەوجوورە ک لە بانتر ئاماژە کریا، “تاتریک” سانێگە ک وەشننەێ ناو ئاو و لە سەر ئاوا چەن جار پەڕشت کەێ، لە ئاخرەو بن ئاوەو بوو. ئەڕای مازیار نەزەربەیگی ئاسان بۊ جوور هەر نۊسەرێگ لە سەرەتای هەر بەشێگ لە ڕومانەگەێ بنۊسێ بەش یەکم، بەش دوێم و … ئەمان لە جیاتی ئەوە ئێ کارە کردێە: پەڕشت یەکم، پەڕشت دوێم و… دیسان لە هەر بەشێگ لە تاتریک یەی پەڕشت ئافراندێە، بەشەیلێ ک ڕاوهات ژیان کەسەیل فرەێگ لە ناوێان جیەو بۊە و هەر کامێان سەمبۆڵ یەکێگ لە گورووپەیل کوومڵگەن و دەس دترمینیزم هەر کامێان وە یەی شێوە وەشانێە و پەسای لە سەر چەم ژیان پەڕشت کەن، و ئێ پەیامە وە وەردەنگ دەێ ک گشت مرووڤەگان تا ئاخر ژیان، تا کاتێگ ک بن ئاوەو بۊن باڵبەستەی دترمینیزمن…
لەنوو بڵاو کردن ئێ نۊسمانه وە هەر شێوەیگ تەنیا وەل هاتن سەرچەوەی “سایت خانەی کتاو کوردی” بێ گیچەڵە.
